Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.

 

.. rozdzwiku midzy wizj sprzymierzonego z Bogiem  nowego Izraela" - wizj statyczn i stabiln moc oparcia na okre[lonym systemie wzorów, norm i warto[ci wyprowadzonych z Biblii, a dynamik procesów spoBecarych, wymykajcych si z tych ram i prowadzcych do swego rodzaju akulturacji. Z perspektywy dzisiejszej skBonni jeste[my widzie ich starania jako beznadziejne przeciwstawianie si obiektywnym procesom rozwoju spoBecznego. Beznadziejne, bo nie da si otworzy na kontakty handlowe, a zamkn na  rynek idei"; autarkia w obu tych sferach nie jest na dBu|sz met mo|liwa. Trzeba jednak zauwa|y, |e owe  obiektywne procesy rozwoju spoBecznego" s rodzajem my[lowego wytrycha, który zwalnia nas od dalszego zastanawiania si nad przyczynami, przebiegiem i skutkami omawianych zjawisk. Nie chcc ulec pokusie Batwego posBu|enia si nim, mo|emy wszak|e skonstatowa, co nastpuje: w cigu lat 1630--1692 (z caB umowno[ci tej cezury) nastpowaBy w analizowanej spoBeczno[ci zmiany w mentalno[ci i obyczajach, powodowane ju| to kontaktami ze [rodowiskami reprezentujcymi odmienne systemy warto[ci, ju| to zmianami w warunkach zewntrznych |ycia, a najprawdopodobniej jednym i drugim. Zmiany te przyjmowane byBy jako szansa i okazja rozwoju dla pewnej cz[ci spoBeczno[ci purytaDskiej, dla innej, wikszej, bo nowatorzy i ryzykanci s zawsze w mniejszo[ci, niosBy poczucie zagro|enia i niepewno[ci, wyra|ajce si tak|e agresj w stosunku do rzeczywistych czy domniemanych winowajców. Teologowie wystpowali w roli interpretatorów rzeczywisto[ci. Ich reakcj na zmiany, odbierane jako kryzys warto[ci, byB swoisty natywizm, tj. d|enie najpierw do zbudowania barier chronicych przed wpBywami, a potem do wyeliminowania wszelkich elementów obcych. Nie byBa to postawa wyBcznie bierna - nowoangielscy teo-kraci starali si wBcza do systemu nowe elementy (pamitajmy choby o rozwoju nauki i szkolnictwa!), ale w sposób, który miaB Uwagi koDcowe 207 utrwala istniejce formy kultury religijnej i w ramach tego samego paradygmatu. BrakBo w ich postawie istotnych elementów natywizmu reformistycznego, charakteryzujcego si postaw adaptacji do zmieniajcej si rzeczywisto[ci, i który Jest procesem twórczym, wymaga [...] aktywnego tworzenia nowych form i krytycznej oceny przeszBo[ci w obliczu styku z obc kultur, co mo|e si dokona w formie agresywnej, prowadzcej do bohaterskiego dziaBania  mi imi Bo|e" lub w formie nieagresywnej, w oczekiwaniu na cud V <> przygotowywaniu si do niego."3 Problem puiytanizmu w niewielkim stopniu wynikaB z kontaktu z obc kultur, byB raczej problemem wewntrznym, skutkiem erozji wzorca warto[ci