Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Szczegó³owo zob. przede wszystkim W. Berschin, Biographie und Epochenstil im lateinischen Mittelalter, t. l, Stuttgartl986,t.2,1988, t. 3,1991, t. 4, cz. l, 1999, t. 4, cz. 2,2001, gdzie omówienie autorów i utworów póŸnoantycznych i œredniowiecznych do 1220 roku w ujêciu chronologiczno-geograficznym. W aneksie ka¿dego z tomów katalog utworów biograficznych. Zob. te¿ Hagiographie, [w.] Lexicon des Mittelalters, t. 4, Monachium-Zurych 1989, koi. 1840 - 1862, gdzie omówienie pisarstwa hagiograficznego w poszczególnych rejonach Europy; o hagiografii jako Ÿródle do dziejów S³owian, zob. J. Strzelczyk, ¯ywotopisarstwo (hagiografia), [w:] Slownik Staro¿ytnoœci S³owiañskich, t. 7, Wroc³aw-Warszawa-Kjaków-Gdañsk--³-ód¿ 1982, s. 282 - 287, gdzie te¿ W. Swoboda o ¿ywotopisarstwie jako Ÿródle do dziejów Rusi i S³owian Po³udniowych, s. 287 - 292; tam¿e has³a dotycz¹ce poszczególnych ¿ywotów, w tym œw. Wojciecha i piêciu braci mêczenników, - 328. Zob. te¿ H. Fros, Pamiêtaj¹c o mieszkañcach nieba. Kult œwiêtych w dziejach i liturgii, Tarnów 1994, s. 61 - 107, gdzie rozwój hagiografii jako gatunku literackiego zosta³ przedstawiony równolegle z ewolucj¹kultu œwiêtych. 23 jest nierozdzielnie z dzia³alnoœci¹ Societas Bollandiana, powsta³ym w po³owie XVII wieku zespo³em jezuitów belgijskich, zajmuj¹cym siê krytycznym opracowaniem testów o œwiêtych i ich kulcie3. Bollandyœci przyczynili siê równie¿ do teoretycznego ujêcia zagadnieñ zwi¹zanych z hagiografi¹. W tej dziedzinie na czo³o wysuwa siê ci¹gle aktualna w wielu kwestiach praca jednego z kontynuatorów Jana Bollanda — Hipolita Dele-haye Les legendes hagiographiques, wydana po raz pierwszy w Brukseli w 1905 roku4. Wskaza³ w niej mo¿liwoœci krytycznego czerpania z tekstów hagiograficznych, ale jednoczeœnie zaznaczy³ wyraŸn¹ ró¿nicê miêdzy nimi a tekstami historycznymi. Pó³ wieku póŸniej inny cz³onek Towarzystwa Bollandystów, Renê Airgrain raz jeszcze zbudowa³ teoretyczne podstawy korzystania ze Ÿróde³ hagiograficznych, wykazuj¹c, ¿e hagiografia krytyczna ma swoje w³asne Ÿród³a i metody badañ5. W swoim podstawowym znaczeniu, jako pisarstwo o œwiêtych, hagiografia rozwija³a siê wraz z ich kultem, którego by³a produktem, ale i narzêdziem. Powsta³o w zwi¹zku z tym szereg gatunków hagiograficznych, do których zalicza siê: kalendarze i martyrologia, oficjalne akta Koœcio³a (zwi¹zane z procesami kanonizacyjnymi), dokumenty wa¿ne przy badaniu rozwoju kultu czy Ÿród³a czysto narracyjne: korespondencjê, wspomnienia, autobiografie, panegiryki i wreszcie biografie — vitae6. O hagiografii na gruncie polskim zob. A. Witkowska, Hagiografia, [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 1: Œredniowiecze, red. M. Rechowicz, Lublin 1974, s. 339-340; M.H. Witkowska, Wstêp, [w:] Hagiografia polska. Slownik bio- bibliograficzny, red. R. Gustaw, t. l, Poznañ-Warszawa-Lublin 1971, s. 11-21. 3 Zespó³ powsta³ w pocz¹tkach XVII wieku, jednak¿e dopiero w po³owie tego stulecia oficjalnie przyj¹³ nazwê Societas Bollandiana. Zob. W. Berschin, Biographie undEpochenstilimleteinischenMittelalter,t. l, Stuttgart 1986, s. 11 - 13; M. Dani-luk, Bollandyœci, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 2, Lublin 1976 (dodruk 1995), koi. 766 - 767. Strona internetowa Towarzystwa Bollandystów: www.kbr.be/~socboll/. O wk³adzie bollandystów w kszta³towaniu naukowej refleksji nad przesz³oœci¹ zob. K. Pomian, Przesz³oœæ jako przedmiot wiedzy, Warszawa 1992, s. 113 - 117. 4 W niniejszej pracy korzystam z angielskiego t³umaczenia tej pracy: The legends ofthe saints, ti. D. Attwater, Londyn 1962. 5 R. Aigrain, L 'hagiographie. Ses sources — ses methodes — son histo-ire, Pary¿ 1953. 6Zob. R. Aigrain, L'hagiographie, s. 107. ROZDZIA£ 1 Hagiografia jako Ÿród³o historyczne Teksty hagiograficzne, a wœród nich ¿ywoty, nie cieszy³y siê zbyt wielkim powa¿aniem wœród historyków. Historia polityczna, ów „krêgos³up" nauki historycznej — jak okreœli³ j¹ J. Le Goff7, nie znajdowa³a zwykle w tekstach ¿ywotów wystarczaj¹co pewnych odniesieñ, mog¹cych s³u¿yæ budowaniu konstrukcji faktograficznych