69

O WZBUDZANIU LITOŒCI 1. Wzbudzanie litoœci w koñcowej czêœci mowy polega na sk³onieniu s³uchaczy do wspó³czucia. Jeœli wiêc mówca pragnie w taki w³aœnie sposób zakoñczyæ mowê, powinien uczyniæ dwie rzeczy: po pierwsze, zmiêkczyæ serca s³uchaczy, tak by nie ¿ywili doñ urazy, a jeœli j¹ mieli, niech górê weŸmie dobrotliwoœæ; po drugie, sprawiæ, by s³uchacze mu wspó³czuli, to znaczy, aby równie¿ poczuli ciê¿ar jego krzywdy, kiedy bowiem s³uchacze stan¹ siê ¿yczliwi, porzuc¹ urazy i zrozumiej¹, jakie z³o dotknê³o mówcê, wówczas ³atwo bêdzie wywo³aæ ich litoœæ. 2. Aby tego dokonaæ, mówca powinien u¿yæ znanych ju¿ schematów, to jest potêgi fortuny i s³aboœci cz³owieka; jeœli dobrze je zastosuje, nawet w najtwardszym sercu wzbudzi wspó³czucie, zw³aszcza gdy s³uchacz uprzytomni sobie, i¿ z³o, jakie spotka³o mówcê, mo¿e spaœæ równie¿ na niego i jego sprawy. 3. I wiedzcie, ¿e mamy szesnaœcie schematów dotycz¹cych wzbudzania litoœci. Pierwszy polega na tym, i¿ mówca wylicza dobra, jakimi siê niegdyœ cieszy³, i ukazuje z³o, jakie gnêbi go teraz. 4. Drugi schemat jest wtedy, gdy mówca przedstawia z³o, jakie go spotka³o w przesz³oœci, jakie go dotyka teraz i jakie go czeka. 5. Trzeci schemat jest wtedy, kiedy mówca skar¿y siê i wymienia wszystkie swe nieszczêœcia; na przyk³ad ojciec biada nad œmierci¹ syna, wspominaj¹c radoœæ z jego narodzin, pok³adane w nim nadzieje, sw¹ wielk¹ mi³oœæ ojcowsk¹, przyjemnoœci i trudy jego wychowania i tym podobne rzeczy. 6. Czwarty schemat polega na tym, ¿e mówca skar¿y siê na przebyte cierpienia lub na przykroœci i upodlenie, które musi znosiæ, choæ z racji wieku, urodzenia, maj¹tku, w³adzy i œwiadczonego innym dobra powinno mu to byæ oszczêdzone. 7. Pi¹ty schemat jest wtedy, gdy mówca przywo³uje przed s³uchaczami obraz swych nieszczêœæ, tak jakby go widzieli w³asnymi oczyma; w taki sposób mówca wzrusza s³uchaczy zarówno powag¹ samych zdarzeñ, jak si³¹ swych s³ów. 8. Szósty schemat jest wtedy, gdy mówca wykazuje, ¿e wbrew nadziei na pomyœlnoœæ dozna³ niepowodzenia i ¿e zamiast oczekiwanych od kogoœ lub czegoœ wielkich korzyœci nie tylko niczego nie uzyska³, ale jeszcze wpad³ w ogromne k³opoty. 361 9. Siódmy schemat jest wtedy, gdy mówca chc¹c, by s³uchacze odnieœli do siebie nieszczêœcie, jakie go spotka³o, prosi ich, by patrz¹c na nie, wspomnieli swoje dzieci, krewnych i przyjació³. 10. Ósmy schemat jest wtedy, gdy mówca wykazuje, ¿e zrobiono coœ niew³aœciwego lub ¿e to, co w³aœciwe, nie zosta³o zrobione; Kornelia, ¿ona Pompejusza, powiedzia³a tak: oto, nieszczêsna, nie by³am przy zgonie mego mê¿a; nie ujrza³am go, nie s³ysza³am ostatnich jego s³ów, nie zobaczy³am, jak odda³ ducha. W taki sposób lamentuj¹c, ¿ona pokaza³a, ¿e to, co w³aœciwe, nie zosta³o zrobione, nastêpnie zaœ wskaza³a na to, co zrobiono niew³aœciwego, i rzek³a: Pompejusz umar³ na rêkach swych nieprzyjació³, porzucono go nêdznie we wrogiej ziemi, bez obrzêdów pogrzebowych i honorów, a jego cia³o poniewiera³y dzikie zwierzêta. 11. Dziewi¹ty schemat polega na tym, ¿e mówca opowiada o zwierzêciu lub jakimœ przedmiocie nie obdarzonym rozumem ani mow¹, taki bowiem sposób wypowiedzi bardzo porusza serca s³uchaczy. Uczyni³a tak ¿ona Pompejusza, mówi¹c: patrzcie, jak p³acze jego domostwo, jak ¿al¹ siê jego szaty i uprz¹¿ jego konia i jak koñ i orê¿ skar¿¹ siê na sw¹ krzywdê. 12. Dziesi¹ty schemat jest wtedy, gdy mówca uskar¿a siê na swoj¹ biedê, chorobê, s³aboœæ, samotnoœæ. Tak mówi³a ¿ona Pompejusza: jak¿e¿, nieszczêsna, jestem biedna i bezsilna, pozostanê oto bez pana i ¿adnej opieki. 13. Jedenasty schemat jest wtedy, kiedy siê mówi o swych dzieciach, ojcu albo o w³asnym pogrzebie tak, jak mówi³ do swych ludzi wygnany z Troi Eneasz: nie wiem - powiedzia³ - jak bêdê ¿y³ i jaka œmieræ mnie czeka wœród tylu niebezpieczeñstw, pozostawiam wiêc mego syna w waszych rêkach i b³agam was o opiekê nad nim i nad moim ojcem, moje zaœ cia³o niech bêdzie, gdy umrê, zaszczytnie pochowane. 14. Dwunasty schemat jest wtedy, gdy rozstajemy siê z tymi, których czule kochamy, oraz przedstawiamy nasz¹ i ich boleœæ i krzywdê spowodowan¹ roz³¹k¹. 15. Trzynasty schemat jest wtedy, kiedy mówca skar¿y siê, ¿e wyrz¹dzaj¹ mu z³o i przykroœæ tacy ludzie, którzy powinni mu œwiadczyæ dobro i oddawaæ czeœæ. 16. Czternasty schemat jest wtedy, gdy mówca pokornie b³aga s³uchaczy, jakby p³acz¹c, aby u¿alili siê nad nim i jego nieszczêœciem. 17. Piêtnasty schemat jest wtedy, gdy mówca nie wspomina o doznanym nieszczêœciu, ale skar¿y siê na z³e zamiary przyjaciela lub krewnego; tak w³aœnie Katon wyst¹pi³ przeciw rzymskim spiskowcom: nie o siebie mi chodzi - rzek³ -lecz lêkam siê zniszczenia naszego miasta, zag³ady naszych dzieci i wspó³obywateli. 18