Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Science fiction nie przeciwstawia fantastyki nauce, lecz podobnie jak i tamta z niej właśnie się wywodzi. Jeśli chodzi o istoty pozaziemskie, to są one częścią rozszerzonej przyrody. Nie są to zjawy z zaświatów, lecz nasi dalecy bliźni. Te trzy kolejne odmiany fabuły składają się na archiwum ilustrujące rozwój naszego gatunku. Każda z nich jest odbiciem w negatywie sytuacji człowieka na innym etapie jego ziemskiej przygody. Za każdym razem wyszczególniają one jego potrzeby, dążenia, nostalgie, obawy. W pierwszym okresie swych perypetii człowiek z trudem wyodrębnił się ze świata przyrody. Następnie zapewnia sobie władzę nad planetą. Wówczas fantastyka kompensuje jego triumf, czy „raczej odprawia nad nim egzorcyzmy. I wreszcie skala osiągniętego sukcesu otwiera zmyślnemu zwierzęciu oczy. Oto znalazło się w pułapce pomiędzy ograniczonością swego naturalnego środowiska, do którego niszczenia samo się przyczynia, oraz nieskończonością nowych światów, gdzie, jak przeczuwa, pozbawione zostanie swej władzy, a już na pewno swej unikalności. Z pewnością za wcześnie jeszcze, aby określić, co stanowi główną sprężynę literatury imaginacyjnej na tym trzecim etapie jej rozwoju. Jedynie przyszłość — po zakończeniu się tego etapu i z pewnym dystansem — będzie mogła wskazać tu odpowiednią nazwę. Może będzie to zakłopotanie albo zaniepokojenie, w każdym razie jeden z terminów określających intelektualną formę lęku. Przetłumaczyła Barbara Okólska Barbara Okólska SF, FANTASTYKA, BAŚŃ Literatura SF sytuuje się w obrębie pewnego znacznie szerszego obszaru prozy fabularnej, jaki stanowi literatura imaginacyjna, obejmująca wszelkiego rodzaju utwory, które w procesie semiotyzacji zyskują ogólny charakter określany mianem „nierealistycznego” czy „fantastycznego”, przez co odróżniają się od literatury „realistycznej” czy „niefantastycznej”.1 Jednakże pojęcia takie są zbyt nieprecyzyjne i wieloznaczne2, by mogły określać specyfikę literatury imaginacyjnej. Czymże więc wyróżnia się ona w całokształcie beletrystyki i jakie miejsce zajmuje w niej SF w stosunku do odmian pokrewnych? Przede wszystkim podkreślić trzeba, że fantazja jest jednym z czynników twórczych charakteryzujących wszelkie rodzaje fikcji fabularnej, w tym również i tej, która obejmuje utwory „realistyczne”. Ponadto w każdym przypadku świat fikcji jest „inny” od empirycznej rzeczywistości, jest konstrukcją literacką wynikającą z twórczych zamierzeń autora. Istnieją, jednak różne możliwości konstruowania fikcyjnego świata oraz doboru jego elementów. I tak w jednym utworze rzeczywistość przedstawiona stanowić będzie „reprodukcję” empirycznej rzeczywistości pozaliterackiej, ze szczególnym uwzględnieniem tych jej elementów i cech, które wiążą się z obranym „punktem widzenia”, rodzajem narracji, tematem, itd. Z kolei w innym — dokonywana „reprodukcja” łączyć się będzie z pewną deformacją, np. przez wprowadzenie elementów „niezwykłych”, sprzecznych z wzorcem pozaliterackim, lub też poprzez przemieszczenie i niezwykłe połączenie poszczególnych elementów i cech. W jeszcze innym wreszcie świat przedstawiony będzie zasadniczo odmienny od rzeczywistości pozaliterackiej i główne jego cechy nie będą oparte na empirycznych wzorcach. Jeśli chodzi o sam dobór elementów, „tworzywa” w konstrukcji fikcyjnego świata, to materiałem dla twórczej wyobraźni autora może być zarówno jego własne doświadczenie, obserwacje z zakresu dostępnej mu empirycznie rzeczywistości oraz jego ogólna wiedza z nią związana, jak też i elementy znaczące nie mające bezpośredniego związku z wiedzą naukową i empirią, z obiektywnie istniejącą rzeczywistością, lecz będące produktem „czystej” fantazji. W przypadku literatury imaginacyjnej wyobraźnia autora nie poprzestaje (przy tworzeniu fikcyjnego świata) na elementach znaczących odnoszących się bezpośrednio do sfery zjawisk empirycznych, lecz wprowadza także elementy nie mające pozaliterackich odpowiedników w obrębie dostępnego ludzkiemu poznaniu universum, lub też ze składników obiektywnie „prawdziwych” tworzy elementy własnego świata nie pokrywające się z naukową i empiryczną wiedzą czytelnika, nie mające żadnych odpowiedników pozaliterackich. Inaczej mówiąc autor wprowadza do tekstu lub konstruuje w nim pewne elementy znaczące (jak nazwy przedmiotów, elementy opowiadania i opisu, wypowiedzi bohaterów dotyczące pewnych faktów, zjawisk czy wydarzeń, itp.), których znaczenia (jednostkowe — jak np. upiór, wampir, android czy niewidzialny człowiek, względnie kompleksowe — jak np. cywilizacja pozaziemska, obraz Nowego Jorku w dalekiej przyszłości czy świat krasnoludków) nie mają odpowiedników w obrębie empirii i ogólnej wiedzy ludzkiej o świecie rzeczywistym, i które co najwyżej odwołują się do określonej konwencji i tradycji literackiej. Tak więc zaliczyć tu można wszelkie utwory, w których pojawiają się np. krasnoludki, wróżki, mówiące zwierzęta, duchy, potwory, niezwykłe cechy fizyczne czy biologiczne u człowieka (tu również np. nieśmiertelność czy niewidzialność), twory sztucznie „ożywione”, niezwykłe urządzenia techniczne, nieznane planety, „inne” cywilizacje, nowe prawa i zjawiska fizyczne, mutacje biologiczne, inne wersje wydarzeń historycznych, nowe struktury społeczno–polityczne itp., jak również takie zjawiska, jak np, czary, zatrzymanie lub przesunięcie w czasie, oniryczne lub poetyckie deformacje wycinków materialnej rzeczywistości, czy wreszcie zjawiska nie dające się jednoznacznie określić, tajemnicze i niezwykłe; mogą one być przedstawione bezpośrednio lub tylko poprzez zasugerowaną czytelnikowi możliwość ich zaistnienia w obrębie świata przedstawionego. Jak widać, w obrębie literatury imaginacyjnej sytuuje się obok SF kilka różnych odmian literackich, jak fantastyka, baśń, bajka zwierzęca, utopia, niektóre mity, legendy oraz utwory o charakterze alegorycznym lub filozoficznym, a także np. różnorakie utwory zawierające element onirycznych czy poetyckich wizji, czy wreszcie takie, które wprowadzają wyżej określone elementy jedynie we fragmentach epizodycznych. Do najważniejszych odmian prozy imaginacyjnej należą: SF, fantastyka i baśń. Pokrewieństwo pomiędzy nimi polega nie tylko na samym fakcie posługiwania się „imaginacyjnymi” elementami znaczącymi, lecz również na pewnych podobieństwach tematycznych, czy odmienności świata przedstawionego względem rzeczywistości pozaliterackiej. Zauważyć tu można także pewne powiązania genetyczne