Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Motywacja do podtrzymania po- zytywnej samooceny funkcjonuje tym samym jako obrona przed odrzuceniem i wyłączeniem z ważnych grup społecznych. Trywializując, można powiedzieć, że samoocena jest termometrem, który wskazuje temperaturę otoczenia; i tak na- prawdę chodzi nie o to, aby mieć termometr, ale — o właściwą temperaturę, czyli utrzymywać „ciepłe", pozytywne relacje z ludźmi i być włączonym do grupy. Przyjęcie koncepcji Leary'ego postawiłoby nas przed zadaniem rozstrzygnięcia, w jakim celu ludzie pragną być włączeni do grup, co z kolei wymagałoby odwoływania się do innych teorii. 3.2.4. Podsumowanie Teoria Tożsamości Społecznej jest charakteryzowana jako teoria poznaw- czo-motywacyjna, ponieważ w równej mierze uwzględnia czynniki poznawcze (kategoryzacja), jak i motywacyjne (potrzeba utrzymania pozytywnej samooce- ny). Oceniając ją według kryteriów sugerowanych przez Operario i Fiske (1999), można uznać, że SIT w większym stopniu zajmuje się kontekstem społecznym niż jednostką. Chociaż odwołuje się do czynników indywidualnych, to jednak 3. Podmiot jako istota społeczna 95 potrzeby jednostki, jakie operują w kontekście intergrupowym, są mało „zindy- widualizowane"; potrzeba posiadania pozytywnej koncepcji własnej osoby jest traktowana jako „panpotrzeba", wspólna dla wszystkich istot ludzkich. Prace późniejsze inspirowane przez SIT zdecydowanie rozszerzyły repertuar czynni- ków modyfikujących zależności między zmiennymi ustalonymi w oryginalnej wersji tej teorii (tożsamość społeczna, kategoryzacja społeczna, akcentuacja, stronniczość wobec grupy własnej, samoocena jednostki), wprowadzając do ba- dań zarówno nowe zmienne, jak i precyzując zmienne wprowadzone do teorii przez Tajfela. Jednak, jak się wydaje, SIT lepiej tłumaczy zjawiska międzygrupo- we, odwołując się do czynników społecznych niż do podmiotowych, mimo że samo pojęcie tożsamości sugeruje istnienie jakiejś podmiotowości. Rzeczywiście można odnieść wrażenie, że SIT pojmuje tożsamość społeczną jako wiązkę stałych charakterystyk, które wchodzą do akcji, gdy tylko pojawi się właściwy kontekst. To nie jest prawda, przekonuje Hogg (1996), ponieważ (...) społeczna identyfikacja to dynamiczny i konstrukcyjny proces, w któ- rym biorą udział strukturalne czynniki społeczne i specyficzne czynniki sy- tuacyjne, a także procesy psychologiczne jednostki, jej motywacje, i wy- twarzają spójne z tożsamością i specyficzne dla danego kontekstu zacho- wania, które przybierają formy skojarzone z grupami, zupełnie odmienne od zachowań interpersonalnych (s. 559). Jeśli jest tak, jak twierdzi Hogg, tzn. tożsamość społeczna jest w istocie bez- ustannie konstruowana i rekonstruowana, zależnie od kontekstu, należałoby za- dać pytanie: jaki jest faktyczny udział podmiotu w zachowaniach intergrupo- wych? A na to pytanie teoria tożsamości społecznej nie ma jednoznacznej odpo- wiedzi. 3.3. TEORIA KATEGORYZACJI JA JOHNA C. TURNERA 3.3.1. Podstawowe założenia Teoria tożsamości społecznej miała być antyindywidualistyczna, ponieważ usiłowała wyjaśniać konflikty społeczne w kategoriach zachowań społecznych wynikających z członkostwa w grupach, bez odwoływania się do czynników intrapsychicznych. Jak to ujął Tajfel (1979), teoria ta zakładała „dynamiczną in- terakcję" między psychologicznymi procesami a kontekstem społecznym. Jednak w rezultacie teoria ta wskazuje na — jako na najważniejszy — mechanizm działania indywidualnej potrzeby pozytywnej samooceny, i to właśnie ta indy- widualna potrzeba wymusza charakter relacji międzygrupowych. Paradoksalnie, nie jest to jednak wyjaśnienie stricte „społeczne", lecz „intrapsychiczne". John 96 II. Podmiot jako źródło reguł kategoryzacji społecznej C. Turner, współpracownik Tajfela, zaproponował bardziej „społeczne" roz- wiązanie w teorii „kategoryzacji Ja", próbując odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób tożsamość społeczna może funkcjonować jako mechanizm psychologicz- ny i prowadzić do zachowań grupowych (Turner, 1982, 1985, 1987). Jak twierdzą Oakes, Haslam i Reynolds (1999), opisywane przez Tajfela kontinuum zachowania „interpersonalnego versus intergrupowego" w istocie swojej ujaw- niało „dyskontinuum" {discontinuity), ponieważ wykazywało, jak różne są inter- personalna i intergrupowa rzeczywistość społeczna. Dopiero Turner pokusił się 0 prawdziwie interakcjonistyczny model, włączając doń jednocześnie procesy psychologiczne i społeczną rzeczywistość grupy. Teoria kategoryzacji Ja {Self-Categorization Theory — SCT) w swoim orygi- nalnym zamyśle miała na celu wyjaśnienie społeczno-psychologicznych mecha- nizmów formowania się grupy, tj. ukazania, w jaki sposób jednostki stają się grupą (Turner, 1985), a bardziej ogólnie — wyjaśnienie relacji jednostka — gru- pa. Po jej rozwinięciu teoria ta stała się jednak szerszą analizą funkcjonowania procesów kategoryzacyjnych w spostrzeganiu społecznym (Oakes, Haslam i Tur- ner, 1994). W obecnej wersji SCT koncentruje się na zróżnicowaniu procesów 1 form kategoryzacji Ja (poziomów, treści i znaczeń), czynników determi- I nujących i konsekwencji kategoryzacji. Ważnym elementem SCT jest problem rozróżnienia tożsamości osobistej i społecznej. O ile SIT poszukuje wyjaśnień dyskryminacji międzygrupowej w dążeniach jednostki do utrzymania pozytyw- nej tożsamości społecznej, o tyle SCT okazuje, w jaki sposób zachowania grupo- we mogą być wyjaśnione w terminach „przesunięcia" (shiff) percepcji Ja, prze- stawienia się z tożsamości osobistej na tożsamość społeczną. Przypomnijmy teraz najważniejsze tezy teorii kategoryzacji Ja, począwszy od jej najbardziej klasycznych sformułowań. Teoria kategoryzacji Ja wyjaśnia fenomen grupy w terminach struktury i fun- kcji koncepcji Ja, tj. systemu reprezentacji poznawczych dotyczących własnej osoby. Poznawcze reprezentacje Ja występują w postaci „kategorii Ja". Nato- miast „kategoryzacja Ja" to poznawcze włączenie Ja do pewnej klasy bodźców i potraktowanie go jako.identycznego (podobnego, ekwiwalentnego, wymienne- go) z tymi bodźcami, w przeciwieństwie do bodźców przynależnych do innej kla- sy