Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.

 

Ballard określił to zjawisko mianem reminiscencji, definiując ją jako występowanie w odtworzeniu odroczonym większej liczby elementów niż bezpośrednio po zakończeniu uczenia się. Podobnie jak Abramowski w przypadku zmian pozytywnych w reprodukcjach odroczonych, Baltard również kładł nacisk na analizę jakościową wyników pomiaru. Zatem ze zjawiskiem reminiscencji mamy do czynienia nie tylko wówczas, gdy pomiar odroczony daje lepsze rezultaty w porównaniu z bezpośrednim (w omawianym eksperymencie najlepsze wyniki uzyskano po upływie 2 dni), ale także wtedy, gdy ogólne rezultaty ulegają wprawdzie pogorszeniu, ale wśród przypominanych elementów materiału pojawiają się elementy nowe, czyli takie, które nie wystąpiły w pomiarze bezpośrednim. Ballard przeprowadził następnie serię eksperymentów, w których stosował różne rodzaje materiałów (przede wszystkim wiersze i fragmenty prozy, ale również listy bezsensownych słów), a osoby badane reprezentowały różne poziomy rozwoju (6, 12 lub 20 lal). Porównywał także rezultaty uzyskiwane przez dziecko o inteligencji przeciętnej i nieco obniżonej. Zjawisko reminiscencji występowało powszechnie, chociaż - w zależności od wymienionych zmiennych - różna była jego wielkość. Rycina 23.1 ukazuje procent przypomnień w reprodukcji odroczonej trzech różnych materiałów werbalnych: wiersza (A), innego wiersza (B) i listy słów bezsensownych (C); wynik reprodukcji bezpośredniej przyjęto za 100%. Prace Ballarda zapoczątkowały badania nad reminiscencją. Przeprowadzano wiele eksperymentów, wykorzystując także inne rodzaje materiałów (Madigan, O'Hara 1992; Howe, 1991). Na przykład Nicolai (1922) eksponował dzieciom 10 różnych niewielkich przedmiotów przez 10-15 sek i dwukrotnie prosił o podanie ich nazw: bezpośrednio po ekspozycji i po upływie godziny, którą dzieci spędzały w klasie, na lekcji; we wszystkich badanych grupach przeciętnie więcej było przypominanych nazw przedmiotów po upływie godziny niż w pomiarze bezpośrednim. Reminiscencja rozumiana jako pojawienie się w przypomnieniu od- przez jako?j(tm) 139 Zjawisko Warda- -Hovlunda Zjawia to ¦:. l.ir. Zmiana Toccdpiy dduniach Waidi 0 110 " 1 . . c / \ c \ i IOO / / ' i s 1 ^^ a 1 1 ^^ \ ^, ¦^^ 1 o. \ \ ao _ - - ' - .. " 70 0 12 3 4 5 6 7 czas od zakończenia uczenia się (w dniach) KJC 23.1. Pr/jpomniunij u icpr.niukcji ix1roi;/i>iii:j ir/cch iwnjch malerialów (Wg: Ballard, 1913) zonym elementów nowych, nieobecnych w odtwarzaniu bezpośrednim, d?ywana jest współcześnie zjawiskiem Ballarda. W latach późniejszych nieco odmiennie rozumiano pojęcie reminiscencji, ^początkował to Ward (1937). Wjego badaniach procedura eksperymental-w porównaniu ze schematem Ballarda - uległa licznym zmianom, enafembyło 12 zgłosek, których badani uczyli się metodą antycypacji aż : . ^Siięcia założonego kryterium wyuczenia: w jednej grupie do kryterium orazowej bezbłędnej antycypacji całej serii, w drugiej - do 7 prawid-Df.j antycypacji (na 12 możliwych). Następnie w obu grupach wyróżniono grupy, przyjmując za kryterium podziału czas między zakończeniem 10 n'a S!^ a Pomiarem efektów (przerwy trwały 6 sek, 30 sek, 2 min, 5 min, m, 210 min). W każdej grupie w różnym czasie tylko raz sprawdza-Uzyskane rezultaty przedstawia ryc. 23.2; punktem 110 Jioo I SD 70 5 10 czas od zakończenia uczenia sie (w min) kryteria: . bezbłędna antycypacja serii 7 poprawnych antycypaqi (na 12) ¦ ¦ Proceni przypomnień po krótkich odMępach czasu od zakończenia uczenia się (Wg: Ward, 1937) .¦ ... 6 sek. WiO/imy, ?e Krzywa przecnowama począiKowo wznosi się - ntzoa zapamiętanych zgłosek utrzymuje się w ciągu 5 min na poziomie wyższym od wyjściowego, ale po 10 min rozpoczyna się spadek, a po 20 min efekt reminiscencji zanika. Ten sam schemat eksperymentu zastosował Hovland (1938o, b), posługując się materiałem werbalnym (listy przymiotników) oraz niewerbalnym (czynności motoryczne). W obu przypadkach uzyskał on potwierdzenie wyników Warda: reminiscencja występowała w krótkim czasie po osiągnięciu kryterium wyuczenia. Reminiscencja stwierdzona w badaniach Warda i Hovlanda polega na ilościowej poprawie odtworzenia w czasie następującym po zakończeniu uczenia się, mimo że nie wystąpiło dodatkowe powtórzenie. Ponieważ w każdej z badanych grup dokonuje się tylko jednego pomiaru efektów, nie można wobec tego przeprowadzić analizy jakościowej odtworzeń. W odróżnieniu od zjawiska Ballarda reminiscencja rozumiana jako ilościowy wzrost odtworzenia w czasie następującym po zakończeniu uczenia się jest nazywana współcześnie zjawiskiem Warda-Ho\'landa. Zwróćmy uwagę na jedną różnicę między przedstawionymi rodzajami reminiscencji: o wystąpieniu zjawiska Ballarda można mówić także wtedy, kiedy ogólny zakres aktualnie przypominanych treści jest równy bądź nawet mniejszy w porównaniu z zakresem treści przypominanych uprzednio, jeśli tylko w odtworzeniu późniejszym pojawiły się jakieś elementy nowe, nie występujące w pomiarze bezpośrednim; natomiast zjawisko Warda- Hovlan-da wiąże się zawsze z uzyskiwaniem ogólnie wyższych rezultatów w jakiś czas po zaprzestaniu uczenia się niż bezpośrednio po nim2. 23.2. Reminiscencja krótko- i długoterminowa Rozróżnienie zjawiska Ballarda i Warda -Hovlanda jako odmiennych rodzajów reminiscencji jest podstawowe, ale nie jedyne. Często spotykamy w literaturze wyodrębnianie dwóch rodzajów reminiscencji ze względu na czas, po którego upływie stwierdza się występowanie tego zjawiska. Określenie "reminiscencja długoterminowa" odnosi się do tych przypadków, kiedy przyrost efektów obserwowany jest w pomiarach odroczonych, po upływie dłuższego czasu od zakończenia uczenia się; wiąże się ona na ogół ze zjawiskiem Ballarda. O reminiscencji krótkoterminowej mówi się natomiast wtedy, gdy przerwy między reprodukcjami wynoszą kilka sekund lub kilka minut, jak np. w zjawisku Warda-Hovlanda. Nie ustalono dotychczas, jaki interwał wskazuje na reminiscencję krótkotrwałą, a jaki na długotrwałą (nie bardzo wiadomo, jaki rodzaj reminiscencji badany jest przy stosowaniu ; W literaturze można spoikać odpowiadające zjawiskom Ballarda i Warda-Hovlanda rozróżnienie reminiscencji części i całości (Wlodarski, 1984, s. 346-347). 141 Reminiscencji! j dotyczą me iyiK.u uiugos>a okresu, w jakim poddawane są kontroli efekty przypominania, ale także momentu przeprowadzenia pierwszego pomiaru