Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
M. Borski, Trwo¿liwy entuzjazm, „Robotnik" 1919, nr 274. 57 Z. Kossak-Szczucka, Po¿oga, Kraków 1923, s. 7-8. 58 J. Pi³sudski podczas uroczystoœci odznaczenia miasta orderem Virtuti Militari w 1920 roku powiedzia³: ,L.wów by³ najbardziej bez trwogi. Tu serca Polaków bi³y najœmielef. Cytza: Kolbuszewski, Kresy. s. 174. 59 J. Rozwadowski, My a Ruœ i Litwa, Kraków 1917, s. 2. 60 B. Demkowicz-Dobrzañski, Szlachta zagrodowa Ziemi Czerwieñskiej. Jej pochodzenie i przesz³oœæ, Stanislawów 1938. 61 B. Jasinowski, Wschodnie chrzeœcijañstwo a Rosja na tle pierwiastków cywilizacyjnych Wschodu i Zachodu, Wilno 1933, s. 134. 62 M. Zdziechowski, Przedmowa, [w:] L. Koz³owski, Pó³ksiê¿yc i gwiazda czerwona. Wybór pism, Wilno 1930, s. 1. 63 Taki pogl¹d wyra¿a min. Oskar Halecki, w pracy: Historia Europy-jej granice i podzia³y, Lublin 1994, s. 125., 64 A. Strachurski, Stra¿nice niepodleg³oœci. Wzd³u¿ Zbrucza i Dniestru, „Iskry", 1932, nr 32-33. 40 Od Anatewki do Odessy. ¯ydzi na Ukrainie pod carskim panowaniem Carstwo Moskiewskie zamknê³o siê na wychodŸców ¿ydowskich wol¹ Iwana IV GroŸnego i kolejnych w³adców rosyjskich. Tylko nielicznym kupcom udawa³o siê uzyskaæ prawo czasowego pobytu. W wieku XVI i póŸniej przyczyn¹ tego by³y w pierwszym rzêdzie kwestie religijne. Obci¹¿ani wspó³odpowiedzialnoœci¹ za udzia³ staro¿ytnych przodków w kaŸni Zbawiciela, ¯ydzi nie mieli prawa ¿yæ w granicach pañstwa Rurykowiczów i Romanowów. Osiedlali siê wszak¿e na opustosza³ych terenach dzisiejszej Ukrainy, znajduj¹cych siê wówczas w granicach Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, a po unii lubelskiej (1569 r.) w ruskich województwach ziem koronnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ich nap³yw by³ popierany przez szlachtê poszukuj¹c¹ ludzi do zagospodarowania ziemi1. Jako poœrednicy, realizuj¹cy w znacznym stopniu interesy polskich lub spolonizowanych feuda³ów, narazili siê na wrogoœæ radykalnych przedstawicieli ch³opstwa i kozaczyzny. Przyczyni³y siê do tego wype³niane przez nich funkcje gospodarcze: dzier¿awa karczm, zbieranie danin i podatków, lichwa oraz udzia³ w handlu. T³umiona nienawiœæ eksplodowa³a w czasie powstañ kozackich XVII w. i podczas Koliszczyzny w XVIII wieku. Obok szlachty wymordowano wówczas kilkadziesi¹t tysiêcy ¯ydów. Nader rzadko jednak wspomina siê, i¿ starszyzna kozacka w XVIII w. wielokrotnie sprzeciwia³a siê carskim inicjatywom wydalenia ¯ydów z czêœci regionu przy³¹czonego ju¿ w roku 1667 do Rosji. Wystêpuj¹c przeciw podobnym inicjatywom, zwracano przede wszystkim uwagê na ewentualne straty gospodarcze, wynikaj¹ce z faktu znikniêcia dziesi¹tków tysiêcy rzemieœlników oraz poœredników, organizuj¹cych miejscowy handel2. Stosunek ludnoœci ukraiñskiej do ¯ydów wiêc w ¿adnym wypadku nie by³ jednoznaczny. Inicjatorami zaburzeñ antysemickich na Ukrainie w XIX i w pocz¹tkach XX wieku byli czêsto ludzie nap³ywowi: prowokatorzy, zdespero- 41 armia lub jako maruderzy3. Najgorszy by³ czas wojny i zaburzeñ, gdy inicjatywa niejednokrotnie przechodzi³a w rêce t³uszczy. W czasie pokoju, ludzie ¿yli obok siebie, zajêci w³asnymi sprawami, osobno, ale nie wrogo, w sposób typowy dla ówczesnych zamkniêtych spo³ecznoœci, ró¿ni¹cych siê od siebie religi¹, mow¹ i obyczajami. Zagarniêcie wschodnich województw Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w tym prawobrze¿nej Ukrainy, przez Rosjê w XVIII w. spowodowa³o przejœcie setek tysiêcy ¯ydów pod panowanie carów. Na polskiej czêœci Ukrainy mieszka³o ich w 1764 roku oko³o 260 tys. W 1847 roku na Wo³yniu, Podolu, KijowszczyŸnie, w okolicach Po³tawy, Jekatiery-nos³awia, Chersonia i na Krymie mia³o ich mieszkaæ oko³o 600 tysiêcy4, a w czasie nastêpnego pó³wiecza liczba ta uleg³a prawie potrojeniu. Pod has³ami obrony prawos³awia i chrzeœcijañskich poddanych przed zgubnymi - jak twierdzono - wp³ywami wyznawców judaizmu, caryca Katarzyna II powo³a³a do ¿ycia tak zwan¹ strefê osiedlenia. Jej granice ulega³y modyfikacjom w latach 1793-1835 i ostatecznie, w koñcu XIX wieku, obejmowa³a oko³o 1/23 obszaru podporz¹dkowanego dynastii Romanowów. Generalnie ¯ydom nie wolno by³o zamieszkiwaæ poza ni¹. Wyj¹tki czyniono jedynie dla zamo¿nych rodzin, które musia³y uzyskaæ indywidualne pozwolenia. W sk³ad strefy osiedlenia wesz³a wiêkszoœæ obszaru Ukrainy. Podejrzliwy i niechêtny stosunek carów, a wraz z nim carskiej administracji, nie s³ab³ w XIX wieku, a jedynie, zale¿nie od okresu, by³ mniej lub bardziej uzewnêtrzniany. Wyznawców judaizmu postrzegano jako cia³o obce, chocia¿ równolegle podejmowano starania o ich zrusyfikowanie i schrystianizowanie, co wcale nie musia³o byæ ze sob¹ sprzeczne. Prawos³awie zachowywa³o charakter religii misyjnej, nie rezygnuj¹c z nadziei na nawrócenie ¯ydów. Polityka cara Miko³aja I nale¿a³a do wyrazistych przejawów wrogich wobec judaizmu poczynañ w³adz imperialnej Rosji5. Za jego panowania wydano ponad 600 norm prawnych ograniczaj¹cych swobodê ¯ydów6. Od roku 1827 przez trzydzieœci lat prowadzono na przyk³ad pobór do wojska ¿ydowskich ch³opców w wieku od 12-13 lat (niekiedy nawet 9-10-letnich), wcielaj¹c ich do formacji tak zwanych kantoni-stów. Wysy³ano ich do garnizonów odleg³ych o setki wiorst od stron rodzinnych, a tam starano siê wymusiæ na nich przyjêcie prawos³awia7. 42 udzia³u w ¿ydowskich praktykach religijnych, na które pozwalano doros³ym ¿o³nierzom. Niedola dzieci-kantonistów sta³a siê tak¿e udzia³em osób urodzonych na Ukrainie