Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Jednakże nie zawsze odbicie w świadomości jest prawdziwe, czyli zgodne z istniejącym obiektywnie stanem rzeczy. Przeto warunki prawdy w poznaniu stanowią: 1 ° - związek myślenia z działalnością praktyczną, gdyż w przeciwnym razie odbicie w świadomości staje się abstraktem oderwanym od prak '3 J. S t a 1 i n, O materializmie dialektycznym i historycznym (tł. z ros.), Warszawa 1946. '4 Np. A. S c h a f f, Wstęp do teorii marksizmu. Wyd. 5 poprawione i uzupełnione, Warszawa 1950; Podstawy filozofii marksistowskiej, Warszawa 1960; Glówne zagadnienia 1 kierunki filozofii. Cz. I: A. S c h a f f, Teoria poznania, Warszawa 1966'; Cz. II: W. K r a j e w s k i, Ontologia, Warszawa 1966'. 'S J. L e g o w i c z (red.) Propedeutyka filozofii, Warszawa 1965; Z. C a c k o w~ k i, Glówne zagadnienia ż kierunki filozofii, Warszawa 19704; K. K a s p r z y k, A. W ę g r z e c k i, Wprowadzenie do filozofii, Warszawa 1970; Filozofta marksistowska. Podręcznik akademicki, Warszawa 1970. 130 131 tyki, która jest nie tylko źródłem poznania, ale i kryterium, miernikiem jego prawdziwości oraz 2° - łączność człowieka poznającego z innymi ludźmi prawidłowo odbijającymi rzeczywistość, czyli łączność z klasy pracującą i jej celami rewolucyjnymi, w przeciwnym bowiem wypadku myślenie pozostające w służbie klasy kapitalistycznej ulega deformacji, złudzeniom i mistyfikacji. Tak więc materializm marksistowski ma swą odrębną teorię poznania, która wytycza drogi myślenia, nauce i nauczaniu, a równocześnie się sama pogłębia' 6. b) Dialektyka zaś tworzy w materializmie marksistowskim metodę obiektywnego poznania przyrody bez wszelkich dodatków interpretacyjnych i klasowej mistyfikacji. Opiera się ona o cztery prawa: 1° - prawo wszechzwiązku zjawisk i jedności przyrody głosi, że cała natura i kosmos, składają się z tych samych pierwiastków chemicznych, w tej samej materii, w związku z czym wszystkie zjawiska jako materialne wiążą się ze sobą i wzajemnie na siebie wpływają. Stąd badając zjawiska wychowania, trzeba brać pod uwagę wpływ kultury, ustroju społecznego, gospodarki, ich powiązania i oddziaływania na psychikę wychowywanego człowieka; 2" prawo ruchu i zmian stwierdza, że wszystkie zjawiska są w ciągłym, róinopostaciowym ruchu i podlegają zmianom. Wszystko więc przechodzi z jednych stanów w drugie, przez to ulega rozwojowi lub rozkładowi i śmierci. Tak tedy w wychowaniu i kulturze ruchy postępowe przyczyniają się do rozwijania i doskonalenia, natomiast ruchy wstccrne, konserwatywne stanowią warunek upadku i zacofania. Wszystkie zjawiska, a więc i wychowawcze, należy z punktu widzenia mcl dologii dialektycznej rozpatrywać w ruchu i oceniać zmiany ze wxgl~clu na postęp społeczny w kierunku demokratyzacji (np. oświaty) luh uwstecznienie; 3° -prawo przechodzenia ilości w jakość w sposób skukawy wyjaśnia dokładniej proces rozwoju, który od drobnych zmian ilościowych (jak stopniowe podgrzewanie wody), w sposób nagły, skokowo imienia swój charakter w zjawiska nowej jakości (wrzenie wody przy 100"C). Tak samo przez drobne zmiany ilościowe pod wpływem nuuciania wiadomości i wychowania nawyków w świadomości ludzkiej wytwarza się nowa jakość, która wyraża się w światopoglądzie naukowym jednostki i zbiorowości. '6 W. K r a j e w s k i, O wieczności materii i jej ruchu, Warszawa 1956; Z. C a c k o w s k i, O teorii poznania i poznawania. Warszawa 1968; A. K o r s z u n o w, Od wrażenia do poznania naukowego (tł. z ros.), Warszawa 1969. brzy tym nie chodzi o stopniowe zmiany ewolucyjne o charakterze Ilościowym, lecz o nowe jakości tworzące się skokowo, czyli rewolucyjnie; 4° - prawo jedności i walki przeciwieństw wreszcie tłumaczy proces rozwoju tym, że tkwiące u podstaw każdego zjawiska przeciwieństwa xwalezają się, tworząc motor rozwoju, przebiegającego przez tezę, antytezę, syntezę i odnawiającego się dalej na coraz wyższym poziollnie". W dziedzinie wychowania decydujące znaczenie ma według ~riarksizmu walka klasowa, która doprowadza do uwydatnienia sprze~zności antagonistycznych, tkwiących w wychowaniu, np. między indywidualnością i społecznością, między umysłem a wolą, wolnością a przymusem, a dopiero przez postęp sprowadza je do jedności i syntezy ~v postaci wszechstronnego rozwoju jednostki wychowywanej w łącznoici kolektywnej z całym postępowym społeczeństwem, budującym ustrój bezklasowy. Rozwój dialektyczny i walka sprzeczności odbywa się zawsze w konkretnej przestrzeni i w czasie, czyli podlega procesowi historycznemu, którego teorię wypracowała trzecia część materializmu marksistowskiego. c) Materializm historyczny stanowi teorię rozwoju społeczeństwa ludzkiego, zbudowaną na podstawie materializmu filozoficznego i dialektyki. Zasada podstawowa materializmu historycznego głosi, że "byt społeczny określa świadomość", czyli treści świadomości, nazywane tu "nadbudową ideologiczną", zależne są od bytu społecznego, tzn. sytuacji społeczno-ekonomicznej jednostek, jak też całej klasy, co w terminolgii ściślejszej nazywa się "bazą ekonomiczną". Bazę ekonomiczną tworzy każdorazowy sposób produkcji dóbr materialnych, który zależy od: a) sił wytwórczych, jakie stanowią narzędzia i ludzie posługujący się nimi oraz b) stosunków produkcji, czyli stosunków własnościowych, które określają, do kogo będą należały wytwory produkcji - do właścicieli narzędzi, czy też do ludzi pracujących tymi narzędziami. Najbardziej zmiennym elementem w materializmie historycznym są narzędzia wytwórcze, jako to wynalazki maszyn, materiałów i źródeł energii, które z kolei powodują zmiany w stosunkach społecznych własności. Tak np. wprowadzenie koła wodnego zamiast żarn ob " Por. J. F. A 1 e k s a n d r o w (red.), Materializm dialektyczny (tł. z ros.), Warszawa 1956; M