Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Przy uczeniu się strachu, lęku, niepokoju działają szczególnie wy- raziście omawiane już kilkakrotnie wcześniej procesy uczenia się. Dziecko uczy się strachu, lęku, ale bez przesady można powiedzieć, że bez tej właściwości reagowania lękiem na określone bodźce i sytuacje i bez tego, że lęk jest takim przykrym uczuciem którego dziecko i człowiek dorosły pragnie za wszelką cenę uniknąć — człowiek nie stałby się tak szybko człowiekiem. Strach i lęk spełnia niezmiernie ważną i pożyteczną dla przystosowania rolę. Dzięki lękowi dziecko i człowiek dorosły szybko uczy się nabywać nowe schematy reagowania i przez to wzbogaca i rozwija swoje własne życie psychiczne. Uczy się szybko i względnie trwale dlatego, że redukcja strachu, redukcja lęku, która następuje, kiedy jednostka wykonuje określone reakcje, stanowi silna nagrodę, która działa jako wzmocnienie i dzięki której nowe schematy reagowania, takie, jakich domagają się matryce środowiska utrwalają się. A więc funkcjonalne znaczenie potrzeby bezpieczeństwa jest dwojakie i dla przeżycia i rozwoju, organizmu dziecka niezmiernie ważne. Najpierw tendencja do unikania urazów fizycznych i psychicznych rzeczywiście każe unikać „groźnego" lub tego, co mogłoby stać się groźne dla organizmu jednostki. Po wtóre dzięki zmniejszaniu lęku, co działa jako wzmocnienie utrwalają się pożyteczne nawyki reagowania. Oczywiście u niektórych jednostek utrwalają się niecelowe schematy reagowania, które zmniejszają lęk np. kompulsywne mycie rąk, ale ogólnie trzeba podkreślić funkcjonalną wartość redukcji lęku, jaką ma w procesach uczenia się i przystosowania organizmu. W ostatnich czasach wiele uwagi poświęca się postaci matki, jako tego czynnika, który w „uczeniu się" reakcji potrzeby bezpieczeństwa odgrywa największe znaczenie. Hurlock referuje kilka badań doświadczalnych, z których wynika, że dziecko u c T: y się bać pewnych sytuacji obserwując obawę matki, jaką ujawnia ona w tych sytuacjach. Wskazuje na to dość wysoka korelacja między zmniejszoną potrzebą bezpieczeństwa matki a strachem ujawnianym przez dzieci przedszkolne. Na małe dziecko oddziałują także postawy uczuciowe matki. Na przykład niemowlęta poniżej czterech tygodni życia odmawiały ssania piersi, gdy matka była podniecona. Starsze dzieci również niekiedy wzbraniały się jeść, kiedy karmiła je podniecona osoba, a jadły chętnie, kiedy karmiła je osoba spokojna. Wygląda na to, że niemowlęta i małe dzieci „percypuja" reakcje lęku matki i uczą się reagować w podobnych sytuacjach w podobny sposób. (Hurlock, 1960, s. 308). Interesującym przejawem potrzeby bezpieczeństwa dziecka może być 355 R. II: Rozwój potrzeb psychicznych posługiwanie się tzw. sekretnym językiem. Wiek używania języka sekretnego zaczyna się około 8 roku życia i trwa do 15 roku życia. Głównym celem używania tego sekretnego języka jest zabezpieczanie się przed ingerencją dorosłych w sprawy dzieci. Język sekretny ma sens funkcjonalny u zwierząt. Poszczególne gatunki zwierząt muszą mieć swój język — sposób porozumiewania się zrozumiały tylko dla danego gatunku po to, aby skuteczniej polować i skuteczniej chronić się przed prześladowcami. U dzieci pojawienie się tendencji do posługiwania się sekretnym językiem jest prawdopodobnie jakąś przejściową formą atawizm u. Ludzie dorośli ujawniają często nawroty do używania sekretnych ję- zyków. Obserwować to można w sytuacjach zagrożenia. Sekretny język rozwija się bujnie w więzieniach, bandach dziecięcych, gangach, w różnych tajnych stowarzyszeniach. Także używanie obcych języków w różnych grupach i warstwach społecznych można z pewnym prawdopodobieństwem przypisać tej funkcjonalnej tendencji posiadania tajnego, zrozumiałego tylko dla wtajemniczonych języka. 6. ROZWÓJ POTRZEB ZMIERZAJĄCYCH DO STOWARZYSZANIA SIĘ, AFILIACJI Z OBIEKTAMI ŚRODOWISKA Tendencja przystosowawcza jednostki zmierzająca do stowarzyszania się z obiektami wyraża się w dwóch scharakteryzowanych przez Murraya potrzebach — w potrzebie stowarzyszania się i potrzebie doznawania opieki i oparcia. POTRZEBA STOWARZYSZANIA SIĘ Potrzeba ta ma różne nazwy: afiliacji, instynktu stadnego, instynktu społecznego, biorąc jednak pod uwagę zespoły objawów, jakie przypisuje tej tendencji Murray, najtrafniejszą nazwą zdaje się być potrzeba stowarzyszania. Pragnienia i tendencje tej potrzeby zmierzają do nawiązywania kontakt ów, współpracy, do starania się o zdobywanie czyichś uczuć, przywiązywanie do siebie, przywiązywanie się do kogoś, bycie lojalnym przyjacielem. Postawy uczuciowe charakterystyczne dla potrzeby stowa- rzyszania się to: zaufanie do ludzi, dobra wola, angażowanie się uczuciowe w miłości, pełne sympatii wczuwanie się w drugiego człowieka. 23* 356 Część //: Rozwój osobowości Potrzebę stowarzyszania wyzwalają naciski obecności obiektu, który również pragnie stowarzyszania. Zachowania wyrażające potrzebę stowarzyszania są według Murraya następujące: chętne spotykanie się ze znajomymi, zawieranie nowych znajomości