Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
W VI i V stuleciu dosz�o do bunt�w przeciwko monarchom i w ko�cu w�adz� przej�a arystokracja. Wydaje si� jednak, �e zanim dosz�o do tego przewrotu, niekt�rzy kr�lowie starali si� wzmocni� w�adz�, kt�ra wymyka�a im si� z r�k: przeprowadzali reformy instytucji miejskich, aby przeciwstawi� arystokratom militarnie siln� warstw� �redni�. Pr�b� tak� podj�to w etruskim Rzymie, dokonuj�c reorganizacji wojska. Po upadku monarchii pojawili si� na scenie wojskowi awanturnicy, kt�rzy pr�- bowali si�� przej�� rz�dy, jednak�e szybko musieli zrezygnowa� z ambicji wybicia si� ponad reszt� nobil�w i odt�d w�adza w miastach znajdowa�a si� w r�kach miejscowych arystokrat�w. W�adz� t� sprawowali oni za po�rednict- wem urz�dnik�w, zazwyczaj zmieniaj�cych si� co roku, nie umiemy wszak�e �ci�le okre�li� takich funkcji, jak zilath lub maru czy purthne. Miasta by�y autonomicznymi pa�stwami, ale wchodzi�y w sk�ad Zwi�zku Dwunastu Pa�stw i mia�y swe zwi�zkowe sanktuarium w Fanum Voltu- mnae w pobli�u Wolsynii (Woltumna by� najwy�szym bogiem etruskim), gdzie w�adze zrzeszonych miast spotyka�y si� dla wsp�lnego odprawiania obrz�d�w i igrzysk. Trudno powiedzie�, czy obyczaj ten odegra� rol� rzeczy- wistego spoiwa owego Zwi�zku, czy te� wi�zy federalne by�y raczej lu�ne, w ka�dym jednak razie obudzi� on w miastach poczucie plemiennej wsp�l- noty, co w pewnych okresach znajdowa�o wyraz w skoordynowanych dzia- �aniach Zwi�zku. Mimo wszystko jednak partykularne interesy cz�sto bra�y g�r� nad dobrem federacji i �w brak prawdziwej jedno�ci w dzia�aniu, kt�r� mog�a by�a zapewni� konfederacja miast o odpowiednio spr�ystej organi- zacji, sta� si� g��wn� przyczyn� ich kl�ski, gdy znalaz�y si� w konflikcie z Rzymem. Obraz struktury spo�ecznej, jaki mo�emy odtworzy� na podstawie do- st�pnych �r�de�, obejmuje pot�n�, bogat� klas� arystokracji oraz wielk� 65 66 Rozdzia� III. Grecy i Etruskowie w archaicznej Italii rzesz� klient�w, ludzi zale�nych i niewolnik�w. Przedzia� mi�dzy tymi dwiema warstwami mog�o w niewielkim stopniu zmniejszy� wprowadzenie w Etrurii w VI wieku formacji militarnej, wzorowanej na greckiej, a mianowicie szyku bojowego (falangi) ci�kozbrojnych wojownik�w (hoplit�w), kt�rzy szli do walki w zwartych szeregach. Spo�eczno�� obywateli sk�adala si� z rod�w, czyli klan�w, r�d stanowil podstawow� jednostk� spo�eczn�, I poczucie wi�z�w krwi by�o bardzo silne, a zar�wno ojciec jak i matka zajmowali w rodzinie pozycj� bardzo wysok�. O sytuacji niewolnych ch�op�w i niewolnik�w, kt�rzy uprawiali ziemi� dla swoich pan�w, wiemy niewiele, natomiast o wyrafinowanej kulturze i �yciu prywatnym arystokrat�w mamy pewne wyobra�enie na podstawie obfitych znalezisk archeologicz- nych. 4. EKSPANSJA ETRUSKA Kultura, a w stopniu bardziej ograniczonym tak�e i dominacja polityczna Etrusk�w przekroczy�y wkr�tce granice Etrurii w�a�ciwej. Cz�� Etrusk�w przesz�a na po�udnie, za Tyber, i wkroczywszy do Lacjum zaj�a Rzym i inne o�rodki. Liczne grupy zapu�ci�y si� dalej, docieraj�c l�dem lub morzem do Kampanii, gdzie osiedli�y si� w takich miastach, jak Kapua (oko�o 650 roku p.n.e.?), Nola, Pompeje i inne. Infiltracja Etrusk�w w sfery wp�yw�w greckich doprowadzi�a do konfliktu, zw�aszcza z powodu sprzeczno�ci inte- res�w obu tych lud�w na morzu, gdy� przenikanie Grek�w do zachodniej cz�ci Morza �r�dziemnego hamowa�o ekspansj� etrusk� w tym regionie. Jak widzieli�my, miasta greckie w Italii po�udniowej sta�y si� wa�nymi ryn- , karni zbytu etruskich metali, rozwin�� si� r�wnie� na tym terenie n7,v,w^iy' ha-ndAl w.w.-n-f�-� greck�. iVowy etap w dziejach tego regionu zapocz�tko- wali Fokejczycy z Azji Mniejszej, zak�adaj�c oko�o 600 roku p.n.e. koloni� w Massilii (dzisiejszej Marsylii). Stanowi�o to wyzwanie dla Kartagi�czy- k�w, kt�rzy przegrali bitw� morsk�, opisan� przez Tukidydesa, pr�buj�c przeszkodzi� Fokejczykom w za�o�eniu bazy na tym obszarze. Zwyci�stwo przynios�o Fokejczykom hegemoni� na morzu, co nie odpowiada�o ani Etruskom, ani pokonanym Kartagi�czykom. Kiedy Fokejczycy usadowili si� bli�ej wybrze�y etruskich, zak�adaj�c osiedle w Alalii na Korsyce (oko�o 560 roku p.n.e.), Etruskowie sprzymierzyli si� z Kartagi�czykami i oko�o 535 roku p.n.e. pokonali Fokejczyk�w w bitwie morskiej na wodach przy- brze�nych Alalii. Dzi�ki odniesionemu zwyci�stwu Etruskowie zaj�li Kor- syk�, a Kartagi�czycy - Sardyni�.12 Zach�ceni zapewne tymi sukcesami Etruskowie w 524 roku p.n.e. zaata- kowali dotychczas niezale�n� greck� koloni� Kum�, ale dzi�ki energii tyrana kumejskiego Arystodemosa zostali odparci
