Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Wszystkie te społeczności nie uznawaly kościelnych hierarehii, wybierały swych re- ligijnych przywódców kierując się wolą kongregacji i własnym sumie- niem. Pod wszystkimi tymi względami Żydzi byli najbardziej repre- zentatywnym wyznaniem wśród emigrantów. Odrzucili klerykalizm już po zburzeniu Drugiej Świątyni. Przyjęli kongregacjonizm o wiele weześniej niż jakakolwick sekta protestancka. Ich gminy wybierały swych własnych rabinów; prz#kazywanie władzy możliwe było ze wzglę- du na panującą toleraneję intelektualną i brak dogmatycznej teologii. Nade wszystko jednak, Żydzi byli doświadezonymi osadnikami, wę- drowali przecież w ciągu całej swej historii. Pielgrzymi i przychodnie od swych najweześniejszych początków, przez wiele pokoleń, w nies- kończonych odmianach trudnych sytuacji, musieli doskonaliE wiele umiejętności imigranekich, szezególnie zaś wprawę w gromadzeniu swego bogactwa w taki sposób, by można jest było szybko przenieśE z zagrożonego miejsca na nowy teren. Stąd dla tak twórezej ruchliwości ważną rolę odgrywały wykonywane przez Żydów zawody, handel, kul- tura potoczna i prawo. Dzięki temu właśnie nowi żydowscy przybysze, bez względu na to, jakie przytrafiłv im się uprzednio nieszezęścia stwarzali zawsze wraże- nie, iż dysponują kapitałem obrotowym. To zaś z kolei czyniło ich na ogół pożądanymi gośEmi. Żydowski apologeta, Menasse ben Izrael, zapisał w połowie XVII wieku: WnioskowaE można, że Bóg nas nie opuścit, bo kiedy jedni nas prześladują, drudzv przyjmują uprzejmie i łaskawie; i kiedy jeden książę traktuje nas źle, drugi traktuje nas dobrze, kiedy jeden wypędza nas ze swego kraju, inny przyjmuje nas z tysiącem przywilejów - jak to uczy- nifi niektórzy książęta Włoch, najdostojniejszy króf Danu oraz potężny książę Sabaudu. I czyż republiki, które przyjęły Izraelitów, nie osiąDnęły wielkiego rozwoju i wptyn-vów z handlu?3t Poza predyspozvcjami natury ogólnej, Żydzi wnieśli swój szeze- gólny wkład w proces kształtowania ducha innowacji ekonomicznych i przedsiębiorezości. W średniowieczu, jak widzieliśmy, chrześcijański świat stopniowo przyswajał, zdobyte przez Żydów doświadezenia z zakresu życia w mieście, handlu i finansów; potem, gdy społeczne i ekonomiczne korzyści płynące z obecności Żydów zostały wyczerpane, Getto 263 często wypędzano ich lub dyskryminowano na nowo. Żydzi mogli więc przenosiE się do mniej rozwiniętego regionu, gdzie ich doświadczenia były nadal potrzebne. Alternatywnym rozwiązaniem było wypracowa- nie nowych metod działania - również w tej dziedzinie Zydzi radzili sobie świetnie, Przez podnoszenie skuteczności istniejących metod, a zatem przez obniżanie stawek i cen, jak i przez wynajdywanie nowych sposobów działania, Żydzi zawsze wyprzedzali konkureneję o jeden krok. Właś- ciwy im duch innowacji uwidaczniał się najwyraźniej wówczas, gdy przenosili się na nowe miejsce; najczęściej był to czas przejmowania obowiązków przez młode pokolenie. Co równie ważne, Żydzi szybko reagowali na całkowicie nowe zjawiska i sytuacje. Racjonalizacji uczy- ła Zydów religia. Kapitalizm, we wszystkich swoich fazach rozwoju, rozwijał się właśnie przez racjonalizowanie, porządkowanie chaosu panującego wśród istniejących metod. Żydzi mogli tak postępowaE, ponieważ pozostająe bardzo konserwatywnymi wewnątrz własnego, ograniczonego i izolowanego świata, nie mieli emocjonalnych zobo- wiązań względem całości społeczeństwa, wobec czego mogli zmieniaE jego utrwalone tradycje, metody i instytucje, niszezyE je bez wyrzutów sumienia - tak więc Żydzi mogli istotnie odgrywaE wiodącą rolę w procesie zmian. Pod tym względem byli naturalnymi prekursorami kapitalizmu. Owa względna swoboda w stosowaniu się do logiki rozu- mu, którą Żydzi zawdzięczali swemu statusowi outsidera, widoczna była najlepiej w ich stosunku do pieniędzy. Jednym z największych wkładów, jaki do rozwoju ludzkości wnieśli Żydzi, było zmuszenie kultury europejskiej do uporządkowania kwestu pieniądza i ustalenia jego wartości