Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
"Opis Ÿróde³ wody bie¿¹cej" (t. VII, s. 262). O jaki plac (czy ulicê) chodzi mu tutaj, nie wiadomo. 43 Chosroes (pers. Chosrew) - imiê dwóch w³adców perskich w VI- VII w.n.e. 44 Kreutel, o.c., s. 236, przypuszcza, ¿e chodzi tu po prostu o kamienn¹ rzeŸbê wyobra¿aj¹c¹ dwa bod¹ce siê koz³y, a stanowi¹c¹ god³o pewnej kamienicy w s¹siedztwie katedry œw. Stefana. Byæ mo¿e te¿, ¿e w w. XVII istnia³ tam równie¿ jakiœ zegar z "kozio³kami", takimi jak na zegarze wie¿y ratuszowej w Poznaniu. 45 Mengelus - m. w Indiach, s³ynne z wielkich bia³ych s³oni. 46 Chodzi tu o r. 1090 h., w którym - wed³ug znanej nam ju¿ "przepowiedni œw. Piotra" - grozi³ Wiedniowi nowy najazd turecki. 47 Tekke i Hamid - miasta w Anatolii zach., których ludnoœæ mêska nosi³a ongiœ sto¿kowate kapelusze pilœniowe. 48 Ewlija Cz. przenosi tu na kler katolicki hierarchie w³aœciwe Koœcio³owi greckiemu, znane mu z rodzinnego Stambu³u. Wy¿ej, gdzie by³a mowa o biskupach - "astrologach", okreœli³ on ich tytu³em s³ów. "w³adyka". 49 Klasztorami (ar. dejr) i monasterami (gr.) nazywa Ewlija Cz. po prostu wiedeñskie koœcio³y, które Turcy okreœlaj¹ zazwyczaj ar. wyrazem kilise (z gr. ekklesia). ' 50 Katedra œw. Stefana w centrum Wiednia, za³o¿ona w r. 1144, a ukoñczona w po³owie w. XV. 409 51 Ewlija Cz. ma tu na myœli koœció³ N. P. Marii w Gdañsku. O jego wiadomoœciach o Gdañsku por. przyp. 208 do cz. II. 52 Najwiêkszy koœció³ w Koszycach to katedra œw. El¿biety. Równie stary jak katedra (XIII w.) jest tamtejszy koœció³ œw. Micha³a. 53 Wyrazem ar. kubbe "kopu³a" okreœla Ewlija Cz. strzeliste wie¿e katedry œw. Stefana, z których szczególnie jedna (po³udniowa) mo¿e siê wydawaæ naprawdê niebotyczn¹, gdy¿ mierzy 136 m. 54 Autor ma na myœli pewnie kaplice w bocznych nawach katedry wiedeñskiej. Szczegó³ o przechowywaniu tam egzemplarzy Koranu to oczywisty wymys³ Ewliji Cz.! 55 Barkuk i Fered¿ - dwaj manieluccy su³tani Egiptu (w. XIV-XV). 56 Jeni D¿ami (tur.-ar. "Nowa D¿amija") - wielki meczet w Stambule, zbudowany w latach 1598-1663. 57 "Atlas Minor" to dzie³o kartografów holenderskich G. Mercatora i J. Hond³usa, wydane w Antwerpii w r. 1621, a w Turcji znane dziêki przek³adowi wspomnianego ju¿ przez nas Katiba Czelebiego (1653). "Geografi¹" nazwa³ ten¿e w innym swoim dziele ksiêgê A. Orteliusa pt. "The-atrum orbis terrarum" (wyd. 1570), zawieraj¹c¹ 53 mapy. "Mappa Mundi" (u Ewliji Cz. Papamonta) to jakaœ œredniowieczna europejska "Mapa œwiata". Mêtnoœæ wyobra¿eñ Ewliji Cz. o Zachodzie, jaka przebija z ca³ego jego dzie³a, œwiadczy, ¿e z ksi¹g tych, których znajomoœci¹ chwali siê on nieraz, nauczy³ siê bardzo ma³o. 58 To zdanie u Ewliji Cz. jest jakimœ nieporozumieniem. W œwiecie muzu³mañskim, a w tej mierze równie¿ w Turcji, kwit³a wysoko rozwiniêta sztuka malarstwa miniaturowego i ksiêgi (rêkopisy) ró¿nej treœci, ozdobione miniaturami, by³y tam nierzadkie. Ewlija Cz. móg³ zazdroœciæ Europie chyba tylko grafiki (drzeworytu, miedziorytu), w której do piêknych wyników doszli m.in. tak podziwiani przez niego europejscy kartografowie. Nie zna³a te¿ Turcja a¿ do pocz¹tku w. XVIII druku. 59 D¿ami al-Attarin (ar. "D¿amija Perfumiarzy") - meczet w Aleksandrii, zbudowany w XI w. przez wezyra, który dorobi³ siê maj¹tku na handlu lekami i wonnoœciami. 60 Szekesfeheryar (u Turków ze s³owiañska: Istolni Belgrad) - m. na Wêgrzech o 45 km na p³d.-zach. od Budapesztu, ongiœ stolica i miasto koronacyjne królów wêgierskich. 61 U Ewliji Cz. czytamy Izarila son, co K r e u t e l, o.c., s. 239, uwa¿a za wadliwy zapis wêg. zwrotu Izabel asszony, tj. "pani Izabela". Chodzi tu o córkê króla Zygmunta Starego, a ¿onê Jana Zapolyi, która po œmierci mê¿a zmuszona by³a przyj¹æ zwierzchnictwo Porty (1541). 62 Mowa tu o królu szwedzkim Karolu X Gustawie (1654-1660), zawziêtym wrogu katolicyzmu i Habsburgów. Ewlija Cz. œwietnie uchwyci³ tu niepomiern¹ chciwoœæ i grabie¿czoœæ Szwedów w XVII w., któr¹ odczu³a tak¿e Rzplta. 410 63 Ewl³ja Cz. daje tu wyraz powszechnemu w dawnej Turcji mniemaniu, ¿e korona austriacka i wêgierska zosta³a odziedziczona przez odnoœnych w³adców po Aleksandrze Wielkim wzglêdnie po przedmuzu³mañskich w³adcach Persji. 64 Wyraz tur. put wywodzi siê od imienia Buddy oraz oznacza pos¹gi jego tudzie¿ inne podobne "bo¿ki" i figury o charakterze kultowym. 89 Szczegó³ ten odnotowa³ Ewlija Cz. dlatego, ¿e by³ przyzwyczajony do kobierców na posadzkach œwi¹tyñ muzu³mañskich. Nie ma natomiast w meczetach ³awek, krzese³ czy stall, które tak zadziwi³y go w katedrze œw. Stefana. 66 K³ów morsa u¿ywano podobnie jak koœci s³oniowej do inkrustacji wyrobów z drzewa, a surowca tego dostarcza³a na rynki zachodnie i orientalne Moskwa. Rosjanie zwali je pospolicie ry³tij zub, a i po tur. nazywaj¹ siê one ba³yk diszi, tj. "rybi z¹b". Kreutel, o.c., s. 111, t³umaczy mylnie "Fischgrate" ("oœci"). 67 O zilkade r. 1075 h. por. przyp. 15. Opisana tu audiencja pos³a tureckiego u cesarza odby³a siê w rzeczywistoœci we czwartek dnia 18 czerwca 1665 r. (tj. 4 zilhid¿d¿e 1075 r.h.). Por. Kreutel, o.c., s. 247. 68 Murano - przedmieœcie Wenecji, s³ynne z produkcji sz,k³a. 89 Pasza "pozdrowi³" cesarza w ten sposób, ¿e w ar. formule Selam alejkilm! "Pokój z wami!" zast¹pi³ s³owo selam podobnie brzmi¹cym ar. sam "œmieræ". Jego "pozdrowienie" Sam alejkum! znaczy³o zatem "Œmieræ na was!" 70 Ewlija Cz., zawsze ciekaw obcych jêzyków, przytoczy³ w relacji ze swego pobytu w Wiedniu krótki s³owniczek niemiecko-turecki oraz niemieckie teksty modlitewne, zas³yszane podczas jakiejœ procesji (by³a to, jak siê zdaje, procesja w dniu Bo¿ego Cia³a). Odnoœne ustêpy uwa¿aliœmy za zbêdne w naszej ksi¹¿ce