Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Wyrastające na samych krawędziach stromego wzniesienia, mury przedłużały w pionie skalne zbocza Akropolu. Jedyne wejście od strony zachodniej dziś na ogół zna się jako niezwykle paradne, reprezentacyjne. Wszak stanowiły je m.in. słynne Pro-pyleje. Propyleje położone były jednak już w głębi, przy wejściu na skalny taras. Przed nimi usytuowane były masywne czworo-boczne baszty. W razie potrzeby wejście barykadowano, zamuro-wywano. Samo miasto, jak już powiedziano, zostało również otoczone nowymi murami. Największym przedsięwzięciem fortyfikacyj- Ryc. 39. Zabudowa i mury obronne; Akropolu w Atenach Ryć. 40. Obwarowania Aten i Pireusu. Plan: a - mury obronne Aten, b - Akropol; Długie Mury. c - Północny, d - Południowy, e - Faleroński, , i - mury obronne Pireusu Greckie akrópolis 153 Na straży świata antycznego 152 nym lat sześćdziesiątych i pięćdziesiątych V w. p.n.e. było jednak zbudowanie Pireusu - ateńskiego portu wojennego, oddalonego od metropolii o 6 km w kierunku południowo-zachodnim - i połączenie go z Atenami obronnymi Długimi Murami (ryć. 40). Pi-reus otrzymał regularną, rusztową sieć uliczną i zabudowę projektowaną przez Hippodamosa z Miletu, który tu właśnie przede wszystkim działał. Przy wznoszeniu murów obronnych nowego miasta^portu, jak i Długich Murów (obydwa miały wysokość około 18 m) brał udział współtwórca późniejszego Partenonu - Kallikrates. Przystanie portu zostały potężnie ufortyfikowane i włączone w system obronny całego miasteczka. Długie Mury składały się pierwotnie z dwu murów: Północnego - łączącego obwarowania Aten i Pireusu, oraz Falerońskiego - położonego na południe od pierwszego, łączącego mury Aten z brzegiem morza w ten sposób, że między obu liniami fortyfikacji znalazła się Zatoka Falerońska, pierwotny port attyckiej stolicy. Około 445 r. p.n.e. wzniesiono ponadto trzeci, tzw. Południowy lub Środkowy Mur - równoległy do Północnego i blisko niego biegnący. Fortyfikacje Aten i Pireusu odznaczały się doskonałą murarką, której ślady dziś jeszcze można podziwiać. Technika budowania osiągnęła w okresie klasycznym bardzo wysoki poziom. To właśnie użycie przede wszystkim kamienia, doskonała jego obróbka i precyzyjna murarka oraz narys fortyfikacji były nowością, nie zaś sam kształt poszczególnych detali. Długie Mury przetrwały tylko kilkadziesiąt lat. Pod koniec wojny peloponeskiej, która przyniosła zwycięstwo Sparcie, zostały one, podobnie jak obwarowania Pireusu, zburzone. Zrekonstruowano je wszakże już na początku IV w. p.n.e. Podobne mury, łączące miasto z portem, miał też bogaty i warowny Korynt oraz Megara. Omówione przykłady architektury obronnej na terenie Grecji właściwej nie były jedynymi. Wiele można by tu jeszcze wymienić miast-państw otoczonych murami, mających silnie ufortyfikowane akropole, jak choćby bogatą Megarę, której mury obronne łączyły się z silnie obwarowanym portem Nisają nad Zatoką Sarońską, a ponadto istniał tu także akropol. Megara była również jednym z najaktywniejszych państewek w dziele kolonizacji. Założyła m. in. omówione wcześniej Megarę Hybleę, a poprzez nią Selinunt na Sycylii, nad Morzem Czarnym natomiast m.in. By-zantion (późniejszy Konstantynopol) i Chalkedon. Greckie ujaroiunie nad Morzem Czarnym Ekspansja kolonialna Greków nie ograniczyła się do basenu Morza Śródziemnego, ale objęła także, jak już wspomniano, wybrzeża Morza Czarnego. I tu akcja kolonizacyjna rozpoczęła się bardzo wcześnie, bo około połowy VIII w. p.n.e., przy czym największą aktywność wykazały w tym rejonie miasta jońskie Azji Mniejszej - niegdyś również kolonie Greków europejskich, z czasem w pełni usamodzielnione. Na czoło miast zakładających kolonie na wybrzeżach Morza Czarnego wysunął się bogaty Mi-let. Już w 756 r. p.n.e. (według tradycji) Milet założył Synopę (Sinope) na południowym wybrzeżu Morza Czarnego. Szybko rozwijająca się Synopa z kolei 'założyła na tymże wybrzeżu, około 750 r. p.n.e., Trapezunt. Inne kolonie Miletu to m.in. Teodozja (na Krymie), powstała w VI w. p.n.e., Mirmeki (Mirmekion), i Chersoinez (również na Krymie), założone pod koniec VI w. p.n.e., oraz Olbia, w pobliżu ujścia Bohu i Dniepru, założona w drugiej połowie VII w. p.n.e. Z innych ważnych kolonii greckich nad Morzem Czarnym warto jeszcze przytoczyć Fanagorię, Pantikapajon, Nimfejon, Amisos czy Herakleję Pontyjską. Nadczarnomorskie kolonie greckie prowadziły ożywiony handel z miastami macierzystymi i z całym basenem Morza Śródziemnego. Sąsiadując z tubylczymi plemionami Scytów i Sarmatów, nie zawsze życzliwie ustosunkowanych do Greków, musiały przywiązywać szczególną wagę do fortyfikowania swych miast. Otaczano je więc murami obronnymi i wznoszono akropole. Barwne i bogate były koleje losów greckich miast-kolonii nad Morzem Czarnym. Na początku V w. p.n.e. kilka z nich zjednoczyło się, tworząc nad Morzem Azowskim i na Półwyspie Tamań-skim Królestwo Bosporańskie. W jego skład weszły m.in. takie miasta-kolonie, jak Pantikapajon, Nimfejon, Hermonassa (dziś: Tamań) i Fanagoria. W IV w. p.n.e. Królestwem Bosporańskim rządzili królowie dynastii Archeanaktydów. Po nich, od 438 r. 154 Na straży świata antycznego p.n.e., panowali tu Spartokidowie. Głównymi towarami handlu ze Sródziemnomorzem były ryby, skóry, futra, zboże, a także wywóz niewolników - jeńców branych w czasie walk z miejscowymi plemionami lub kupowanych. Pod koniec II w. p.n.e. Królestwo Bosporańskie zostało tak poważnie zagrożone przez krymskich Scytów, że w roku 107 p.n.e. ostatni ze Spartokidów, Pairisa-des V, oddał państwo pod protekcję potężnego władcy Pontu - królestwa na południowo-wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego - Mitrydatesa VI Eupatora. Państwo to powstało pod koniec VI w. p.n.e. Jako królestwo istniało od 281 r. p.n.e. Po ciężkich bojach z koloniami greckimi, m.in. z Synopą (zajętą i zamienioną na stolicę Pontu w 183 r. p.n.e.), Amissosem, Trapezuntem, Pon-tyjczycy osiągnęli największą potęgę właśnie za Mitrydatesa VI Eupatora, który, prócz przejętego Królestwa Bosporańskiego, podbił nadto część Armenii i Kolchidę, rozciągając panowanie właściwie nad całym niemal wybrzeżem Morza Czarnego. Były to jednak ostatnie lata triumfów. W 63 r. p.n.e. państwo to podbite zostało przez Rzym i stało się jego prowincją. Tereny 'zajmowane przez miasta greckie północnego wybrzeża Morza Czarnego były dość małe. Dla przykładu Olbia i Fanagoria zajmowały powierzchnię około 50 hektarów, Chersonez zaś 40 hektarów