Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
, Lwów 1906 Friedman F., Rzemioslo żydowskie w dawnej Polsce, „Głos", R. III, 1939, nr 7-8, s. 234-242 Gródecki R., Dzieje Żydów w Polsce do końca XIV w. (w:) tegoż, Polska Piastów, Warszawa 1969 Hundert G. D., The implications of Jewish economic actMtiesfor Christian-Jewish relations in the Polish Commonwealth (w:) The Jews in Poland, Oxford 1989, s. 55 — 63 Tenże, The role ofthe Jews in commlice in early modern Poland-Lithuania, „The Journal of European Economic History" 1987, t. 16, s. 245 — 275 Horn M., Rozwój demograficzny i struktura wyznaniowo-narodowa mieszczaństwa na ziemiach ukraińskich Korony w latach 1569 — 1648, „Studia z Filologii Rosyjskiej i Słowiańskiej", t. XIV: Z problemów ukrainoznawstwa, Warszawa 1987, s. 68 — 84 Tenże, Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII w. Działalność gospodarcza na tle rozwoju demograficznego, Warszawa 1975, s. 331 Koczy L., Studia nad dziejami gospodarczymi Żydów poznańskich przed polową wieku XVII, „Kronika Miasta Poznania", R. 12, 1934; R. 13, 1935 Kołodziejczyk D., Kilka uwag o handlu polsko-tureckim w XVI wieku, „Kwartalnik Historyczny" 1988, nr 3, s. 207-216 Kramerówna P., Żydowskie cechy rzemieślnicze w dawnej Polsce, „Miesięcznik Żydowski" 1932, nr 9-10, s. 259-298 Kramer M., Jewish artisans andguilds in farmer Poland 16- th — 18-th centuries, „YIVO Annual of Jewish Social Science" 1956-1957, t. XI, s. 212-242 Leszczyński A., Żydzi ziemi bielskiej od połowy XVII w. do 1795 r., Wrocław —Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, s. 276 Małecki J. M., Żydzi w życiu gospodarczym Krakowa w XVI i w pierwszej połowie XVII wieku 1988, „Krzysztofory", z. 15, s. 14-18 r 44 M. Horn Ptaśnik J., Żydzi w Polsce wieków średnich, „Przegląd Warszawski", R. 2, 1922, t. 2, s. 215-237 Riabinin J., Z dziejów Żydów lubelskich, Lublin 1936 Rybińskyj W., Do istorii żydiw na Liwobereżnij Ukrajini w polowyni XVIII st., Zbirnyk prać, t. I, Kyjiw 1928 Schiper L, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937 Schorr M., Żydzi w Przemyślu do końca XVIII wieku, Lwów 1903 Sobczak J., Żydzi wschowscy i ich udział w handlu ze Śląskiem, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka", R. 44, 1989, nr l, s. 73-87 Sosis J., Jidisze balmeloches un zejere arbeter in Lite, Wajsrusland un Ukrainę in 18-tn jorhundert, „Cajtszryft", t. IV, Mińsk 1930, s. 1-29 Steinberg M., Żydzi w Jarosławiu od czasów najdawniejszych do połowy XIX wieku, Jarosław 1933 Tollet D., Merchants and businessmen in Poznań and Cracow 1558—1668 (w:) The Jews in Poland, Oxford 1989, s. 22-30 Wischnitzer M., Diejudische Zunfverfassung in Polen undLitauen im 17. und 18. Jahrhun- dert, „Yierteljahrschrift fur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte" 1928, t. 20, z. 3, s. 433-451 Wyrozumski 3., Żydzi w średniowiecznym Krakowie, „Krzysztofory" 1988, z. 15, s. 8 — 13 Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, wyd. zbiorowe, Wrocław—Warszawa —Kraków 1991 Żydzi w Polsce Odrodzonej! I. Schiper et al., t. I, Warszawa 1932 ;cz Anatol Leszczyński Terytorialna organizacja kahalna Żydów Korony 1623-1764' Organizacja samorządu żydowskiego w Koronie w latach 1623 —1764 przypomina piramidę: jej podstawę tworzyły liczne gminy (hebr. kehilof), kolejną część — terytorialna organizacja kahalna, składająca się w zasadzie z prowincji, ziemstw (hebr. aracoi), okręgów (hebr. galit) i kahałów na prawach ziemstwa, a jej szczyt Sejm Czterech Ziemstw (hebr. Waad Arba Aracoi), zwany także Sejmem Żydów Korony (Większa organizacja powstała już w 1580 r. na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, ale uległa zmianie w 1623 r. po odłączeniu się Żydów litewskich i utworzeniu własnych instytucji samorządowych z Sejmem Żydów „Państwa Litwy"). DziejamTsamorządu żydowskiego w Rzeczypospolitej szlacheckiej badacze żydowscy z trzech zaborów interesowali się już od drugiej połowy XIX w. Literatura tego zagadnienia jest więc obfita, zwłaszcza dotycząca gmin. W prezentowanej publikacji przedstawię stosunkowo mało znane dzieje terytorialnej organizacji Korony. Wspomniana instytucja powstawała już w trakcie osiedlania się Żydów, którzy w celu zaspokojenia swych religijnych potrzeb podporządkowywali się gminom, posiadającym już cmentarz, bóżnicę i rabina. Z kolei większe kahały za zgodą władzy królewskiej i w XVI w. dominialnej osiedlały swych współwyznawców w tych miejscowościach, gdzie nie było jeszcze Żydów, ale istniały dogodne warunki do prowadzenia działalności gospodarczej. W ten sposób większe gminy uzyskiwały jurysdykcję nad filialnymi 1 Jest to skrót rozdziału III mojej pracy Sejm Żydów Korony 1623—1764, Warszawa 1994 46 A. Leszczyński skupiskami żydowskimi. Powstanie terytorialnej organizacji było konsekwencją sytuacji społecznej Żydów. Musieli oni bowiem zwoływać zjazdy przedstawicieli sąsiadujących ze sobą kahałów w celu wspólnego przygotowania petycji do króla o nadanie bądź potwierdzenie starych przywilejów. Konieczne były także narady nad problemami fiskalnymi oraz wspólne w tych sprawach interwencje. Trzeba też było obmyślać sposoby zapewnienia bezpieczeństwa ludności żydowskiej. W 1623 r. po odłączeniu się Żydów Litwy w Sejmie Żydów Korony pozostały cztery ziemstwa: wielkopolskie, małopolskie, ruskie i wołyńskie. Liczba gmin wzrosła w latach 1623 — 1764, coraz lepsze stawało się też ich położenie ekonomiczne, szczególnie do wybuchu wojen w 1648 r. Gminy zaczęły wówczas dążyć do usamodzielnienia się i, w konsekwencji, do przejęcia hegemonii w ziemstwach. Toczyły się spory o udział przedstawicieli poszczególnych gmin w podejmowaniu decyzji o rozdziale podatków, jurysdykcji nad nowo powstającymi skupiskami żydowskimi, wysyłaniu delegatów na sejmiki żydowskie i deputatów na Sejm Żydów Korony; w ich wyniku nastąpiły znaczne zmiany w pierwotnej terytorialnej organizacji kahalnej Żydów Korony. Pod koniec 1764 r. w Koronie znajdowało się 21 jednostek wspomnianej organizacji terytorialnej (cztery ziemstwa, siedem okręgów, siedem kahałów na prawach ziemstwa oraz trzy samodzielne gminy). W przedstawionym w niniejszej publikacji nowym, uzupełnionym podziale samorządowych organizacji żydowskich, nawiązałem w pewnej mierze (jak to uczynił izraelski badacz Izrael Halperin) do tradycji z 1580 r. nazewnictwa stosowanego w źródłach oraz uwzględniłem, że każde ze zmniejszonych ziemstw znajdowało się na terenie co najmniej dwóch województw. Z okręgi uznałem jednostki, które znajdowały się na obszarze jednego województwa. Wszystkie wspomniane jednostki (ziemstwa i okręgi) wysyłały deputatów na sesje Sejmu Żydów Korony; prawa tego były pozbawione samodzielne gminy, podlegające jednak administracyjnie naczelnemu organowi samorządu żydowskiego ziemstwa. W skład ziemstwa Wielkopolski wchodziły gminy województw: poznańskiego, kaliskiego, pomorskiego, brzesko-kujawskiego, inowrocławskiego, sieradzko-chełmińskiego, łęczyckiego, płockiego, częściowo rawskiego i mazowieckiego oraz Prus Książęcych