Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
). Wszystko to u³atwia próby g³êbszej penetracji powojennej wêgierskiej historii. Dodatkow¹, bardzo znacz¹c¹ pomoc¹ przy pisaniu tej ksi¹¿ki sta³a siê mo¿liwoœæ odbycia d³u¿szych, szczerych backgroundowych rozmów na temat dramatycznych lat 1944—1956 z licznymi wybitnymi wêgierskimi politykami (m.in. z cz³onkiem Biura Politycznego WSPR w latach 1956—1975, wicepremierem, a póŸniej premierem WRL w latach 1960—1967 — Gyul¹ Kallaiem, przywódc¹ lewego skrzyd³a partii socjaldemokratycznej, w latach 1948— 1950 cz³onkiem Biura Politycznego i zastêpc¹ przewodnicz¹cego Wêgierskiej Partii Pracuj¹cych, w latach 1956—1962 cz³onkiem Biura Politycznego i sekretarzem KC WSPR — Gyórgyem Marosanem, cz³onkiem Biura Politycznego KC WSPR i sekretarzem KC WŒPRwTatach ] 962—1974 — Rezsó Ny-ersem^by³ym wicepremierem i ministrem handlu, a obecnie dyrektorem Instytutu Gospodarki Œwiatowej, jednym z czo³owych wêgierskich ekonomi-stów-reformatorów — J[Qzsefgrn_Bognarem, sekretarzem KC wêgierskiej partii komunistycznej w koñcowycTnatach wojny — Ferencem Donathem i in.). Na pracy odcisnê³y siê wreszcie refleksje z setek „nocnych rodaków rozmów" w towarzystwie Wêgrów w Budapeszcie czy Warszawie — jak je nazywaj¹ Wêgrzy: „Kalandozasók a bus magyar ejszakaba" (Wêdrówek w smutn¹ noc wêgiersk¹), ci¹g³ych sporów o historiê i stracone szansê z przesz³oœci. Jerzy Robert Nowak Wprowadzenie 1. Ci¹¿enie negatywnego spadku politycznego z przesz³oœci Na kszta³t wêgierskiej historii w pierwszej po³owie wieku bardzo silnie wp³yn¹³ ca³kowity niemal brak tradycji demokratycznych w ¿yciu politycz-. nym i spo³ecznym. „Masy na Wêgrzech nigdy nic nauczy³y siê kor/ystaæ ze swoich praw, nigdy nie ¿y³y jako wolni obywatele w³asnego kraju, zawsze panowa³ tam strach"1 — pisa³ Peter Kende, autor jednego z najbardziej wni-IHwych studiów o najnowszej historii Wêgier. Po trwaj¹cym nieca³e dwa lata wielkim wêgierskim zrywie demokratycznym i rewolucyjnym w okresie Wiosny Ludów, od czasu st³umienia rewo-ucji w 1849 r. a¿. po kompromis austro-wêgierski z 1867 r, na Wêgrzech triumfowa³y rz¹dy koiitrrt, \volucyj nego terfofuTW 1867 f.'Wêgr^j¿awar³y z Austria ugodê, która przynios³a im ca³kowit¹ nie/ale¿no;;'C \\ sprauaæfi" "wewnêtrznych przy ograniczeniu nadal suwerennoœci w sprawach zagranicznych, wojska i finansów. Ugoda spetryfi-kowala jednak panuj¹ce na Wêgrzech stosunki spo³eczne, umacniaj¹ce wszechw³adzê klas posiadaj¹cych nad pozbawion¹ jakichkolwiek praw politycznych i swobód demokratycznych przewa¿aj¹c¹ czêœci¹ narodu, a przede wszystkim ch³opstwem. Utrwali³ siê system rz¹dzenia ograniczaj¹cy prawo do g³osowania do 6% ludnoœci. Przez blisko czterdzieœci lat po 1867 r. wêgierscy ch³opi nie mieli ¿adnego reprezentanta w parlamencie. Dopiero w 1905 r. wesz³o do parlamentu trzech socjalistycznych ayrariuszy. W ci¹gu nastêpnych wyborów a¿ do 1918 r. wybrano zaledwie czterech pos³ów ch³opskich. Do 1918 r. ch³opom wêgierskim nie uda³o siê stworzyæ powa¿niejszej, trwalszej partii politycznej, która reprezentowa³aby ich interesy. Przypomnijmy, ¿e w Galicji pocz¹wszy od pierwszych pos³ów ch³opskich, wybranych w latach szeœædziesi¹tych - - ju¿ do 1918 r. dzia³a³o kilkudziesiêciu pos³ów ch³opskich, Ziemiañstwo galicyjskie, pamiêtaj¹ce o tragicznej rabacji Szeli, by³o du¿o mniej sk³onne do siêgania wobec ch³opów do tak brutalnych jak na Wêgrzech form represji. Ch³opi zyskali sobie kolejnych zdecydowanych . przywódców od ksiêdza Stanis³awa Stoja³owskiego i in¿yniera, pochodz¹cego ze szlachty, Boles³awa Wys³oucha po wywodz¹cych siê spoœród samych ch³opów Jakuba Bójko i Wincentego Witosa. Postaæ ksiêdza Stoja³owskiego symbolizuje zarazem odmiennoœæ sytuacji na ziemiach polskich pod zaborami w porównaniu z Wêgrami — diametralnie inn¹ rolê koœcio³a. Na Wêgrzech koœció³ katolicki, ca³kowicie zwi¹zany z Habsburgami, popieraj¹cymi go na ka¿dym kroku przeciwko luteranom i kalwinom, by³ koœcio³em „bogatych" i nie wyda³ w XIX wieku ¿adnych wybitniejszych reformatorów sympatyzuj¹cych z warstwami ubo¿szymi. Wœród o wiele ubo¿szego, pozbawionego przez zaborców powa¿nej czêœci maj¹tku, polskiego koœcio³a we wszystkich trzech zaborach pocz¹wszy od wyst¹pienia ksiêdza Œciegiennego, o wiele czêœciej ni¿ na Wêgrzech mo¿na by³o spotkaæ ksiê¿y wywodz¹cych siê z ludu i sympatyzuj¹cych z jego rewindykacjami. W przeciwieñstwie do sytuacji polskiej klasy robotniczej w Królestwie, gdzie stosunkowo wczeœnie pojawi³y siê tendencje do tworzenia radykalnych organizacji politycznych typu „Proletariatu" i gdzie bunt spo³eczny doprowadzi³ do gwa³townych rewolucyjnych wyst¹pieñ w 1905 r., rozwijaj¹cej siê w warunkach znacznie mniej represyjnego od caratu systemu politycznego, wêgierskiej klasie robotniczej przewodzi³a partia socjaldemokratyczna o nastawieniu reformistycznym. W latach 1905 — 1906 pope³ni³a ona fatalny b³¹d polityczny, udzielaj¹c swego poparcia rz¹dowi dyktatorskiemu, narzuconemu przez Habsburgów w zamian za obietnicê wprowadzenia powszechnego g³osowania. W organie partii socjaldemokratycznej „Nepszava" stwierdzono wrêcz: „Niech przyjdzie nawet absolutyzm, ale przecie¿ w koñcu na szpicach bagnetów przyjdzie powszechne prawo wyborcze".2 2. Rewolucja 1918/1919 r. Upadek Wêgierskiej Republiki Rad Nadziejê na gruntown¹ zmianê i demokratyzacjê stosunków spo³eczno-ypolitycznych przynios³a dopiero ^ewolucja z4£paŸdziemika,i9J8 r., która ^/doprowadzi³a do^pawstania na Wêgrzech systemu autentycznej demokracji " parlamentarnej. Proklamowano powstanie Niezale¿nej Ludowej Republiki] Wejjigrskje.i, zniesiono cenzurê prasy i system zezwoleñ na wydawanie gazet. Wprowadzono swobodê zgromadzeñ i wydano po raz pierwszy ustawê o powszechnym i tajnym prawie wyborczym. Premierem, a póŸniej pierwszym prezydentem demokratycznej republiki wêgierskiej zosta³ hrabia Mihaly -KarolyLs³ynny „czerwony hrabia", od dawna zwolennik radykalnych prze-' rrnarfrTa kierowanej przez Karolyiego m³odej demokracji wêgierskiej od pocz¹tku zaci¹¿y³ problem granic i stosunków ze zwyciêsk¹ Entent¹.fWêgry ^4JQkanang_jK. pierwszej, wojnie œwiatowej jako sojusznik hohenzollefnow-skich Niemiec zosta³y potraktowane przez Ententê du¿o ostrzej od swego nie-1; mieckiego sojusznika. 20 marca 1919 r. dosz³o do dymisji rz¹du wêgierskiego, który nie chcia³ zaakceptowaæ skrajnego dyktatu terytorialnego Enten-ty3. W takiej sytuacji 21 marca 1919 r. proklamowano Wêgiersk¹ Republikê; Rad (dalej WRR), na_klórej czele stan¹³ dzia³acz komunistyczny Bela Kuj).' nie mia³a mo¿liwoœci d³ugiego dzia³ania — isjtnia³a wszak 4tylko 133 tle krótkiego okresu istnienia tym bardziej rzuca siê w oczy wielo- stronnoœæ i ró¿norodnoœæ reform gospodarczych i spo³ecznych, d¹¿eñ do radykalnej przebudowy spo³eczeñstwa