Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Podstawowymi kategoriami opisu zróżnicowań, podziałów i nierówności społecznych są klasa i warstwa. Posługują się nimi zgodnie socjolodzy o odmiennych perspektywach badawczych i orientacjach teoretycznych, chociaż nie ma między nimi zgody co do sposobu ich rozumienia. Niezgoda zaczyna się już od tego, czy te dwie kategorie odnoszą się do wszystkich społeczeństw, w których występują zróżnicowania i nierówności, czy też ich stosowanie ma być ograniczone do społeczeństw jednego typu, to jest nowoczesnych społeczeństw przemysłowych; takich społeczeństw, w których przeważają pozycje osiągane, a zróżnicowania i nierówności nie są sformalizowane i wsparte prawem, ale wynikają z samoistnego działania rozmaitych sił społecznych. Innymi słowy, dotyczy tego, czy „klasa" i „warstwa" są pojęciami ogólnymi, czy też historycznymi. Rozumienie ich w pierwszy sposób prowadzi do skupiania uwagi na powszechności zjawiska zróżnicowania zbiorowości ludzkich i jego ogólnych prawidłowościach, natomiast w drugi - na zróżnicowaniach nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego, a więc na specyficznych przejawach ogólnych prawidłowości. W charakterystyce podziałów społecznych nowoczesnych społeczeństw przemysłowych oprócz klasy i warstwy istotną rolę odgrywa kategoria zawodu. Analiza zróżnicowania społeczno-zawodowego pozwala na empiryczne określenie właściwych temu społeczeństwu zróżnicowań i nierówności, a także procesów ruchliwości społecznej. W perspektywie badań empirycznych zróżnicowania i nierówności społeczne traktowane są jako nierówności szans życiowych, to jest szans „korzystania z utworzonych społecznie dóbr ekonomicznych i kulturalnych normalnie istniejących w społeczeństwie" (Giddens 1973: 130, za: Pohoski 1995: 346). Są one badane dwojako. Po pierwsze, jako „podział dóbr między grupy lub kategorie społeczne", po drugie, jako „dostęp jednostek do grup lub kategorii społecznych nierówno obdzielonych dobrami" (Pohoski 1995: 346). Pierwsza perspektywa badawcza kieruje uwagę na zróżnicowania i nierówności społeczne danego społeczeństwa, natomiast druga na procesy ruchliwości społecznej. Badania empiryczne zróżnicowań społecznych są w socjologii niezwykle rozwinięte. Są to głównie badania ilościowe o bardzo rozbudowanej metodologii, wykorzystujące wyrafinowane techniki statystyczne, które pozwalają na pomiary dystansów i ujawnianie barier między różnymi poziomami zróżnicowania społecznego, a także na określanie rodzajów i mechanizmów ruchliwości społecznej. ? 280 Część czwarta. Podziały społeczne 2. Trzy klasyczne spojrzenia na podziały społeczne W socjologii występują trzy podstawowe, uważane za klasyczne, ujęcia podziałów społecznych. Są to: koncepcja klas Karola Marksa, koncepcja trzech wymiarów podziałów społecznych ???? Webera oraz koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia). Te trzy klasyczne koncepcje określają horyzont socjologicznej problematyki podziałów i nierówności społecznych. Nawiązuje się do nich zarówno w rozważaniach teoretycznych, jak i w badaniach empirycznych. Nawiązania te mają charakter bądź względnie wiernej kontynuacji którejś z tych koncepcji, bądź jej reinterpretacji i modyfikacji, bądź też są mniej lub bardziej udanymi próbami ich łączenia. Karol Marks i pojęcie historyczne klasy Materializm historyczny Marksa wyrósł, jak wiadomo, z pytania o istotę, źródła i sposób likwidacji społeczeństwa kapitalistycznego (zob. Socjologia współczesna, s. 36, oraz Marksizm, s. 96). Częścią odpowiedzi na to pytanie była marksowska teoria klas. Marks uważał, że podstawowe podziały w społeczeństwie są związane z różnicą stosunku do środków produkcji - jedni je mają, inni zaś są ich pozbawieni. Tego rodzaju podział występuje w społeczeństwach wszystkich typów, ale w społeczeństwach przedkapitalistycznych jest zacierany i spychany w cień przez podziały oparte na innych zasadach. Natomiast w społeczeństwie kapitalistycznym, które charakteryzuje wolnokonkurencyjna gospodarka uwolniona od wszelkich polityczno-prawnych ograniczeń, znikają przykrywające go zasłony i wyrazisty staje się podział na dwie podstawowe klasy: klasę właścicieli środków produkcji - burżuazję, kapitalistów, i klasę pozbawioną środków produkcji - proletariat. Jest to historyczne pojęcie klasy. Odnosi się ono do podziałów, które są konsekwen-q'ą kapitalistycznego sposobu produkcji mającego charakter historyczny. Marks twierdził, że różnice między klasami określanymi na podstawie odmiennego stosunku do środków produkcji nie ograniczają się do różnic położenia ekonomicznego i stopnia zaspokajania podstawowych potrzeb. Są również różnicami w całym sposobie życia, dostępie do władzy, wykształceniu, stylu myślenia, a także różnicami światopoglądu, postaw politycznych. Dla Marksa wszystkie cechy położenia społecznego poszczególnych klas były ze sobą ściśle powiązane. Między klasami istnieje stały konflikt. Stosunki miedzy nimi to ciągła walka. Walka ta toczy się na trzech poziomach - ekonomicznym, politycznym i ideologicznym. Walki klas, tak samo zresztą jak i innych konfliktów społecznych, Marks nie traktował jako niebezpiecznej patologii Rozdział XII. Zróżnicowanie społeczne i ruchliwość społeczna 281 społecznej, ale jako naturalny składnik życia społecznego, który dynamizuje je i prowadzi do zmian. Tak rozumiane klasy nie były dla Marksa wyłącznie kategoriami ekonomicznymi. Potencjalnie były dlań również grupami społecznymi, to jest zbiorowościami połączonymi więzią społeczną, której wyrazem była „świadomość klasowa". W zaczerpniętym od Hegla języku Marks pisał o przekształcaniu się klasy „w sobie", to jest zbioru jednostek o jednakowym położeniu społeczno-ekonomicznym, w klasę „dla siebie", to jest zbiorowość o poczuciu klasowej tożsamości i rozwiniętej „świadomości klasowej". „Świadomość klasowa" proletariatu w ujęciu Marksa jest interpretowana jako rozpoznanie przez członków klasy robotniczej własnej roli w procesie produkcji, ich stosunku do właścicieli środków produkcji i na koniec zrozumienie, że mogą poprawić swoje położenie tylko przez obalenie ustroju. Proces kształtowania się świadomej klasy robotniczej Marks przedstawił w napisanym wspólnie z Fryderykiem Engelsem Manifeście komunistycznym. Początkowo w jednej fabryce pojedynczy robotnicy zaczynają dopominać się o swoje prawa i wchodzą w konflikt z właścicielem fabryki. Następnie wszyscy robotnicy tej fabryki zauważają, że są w jednakowym położeniu i mają wspólne interesy