Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.

 

Wyraża się ono w tym, że reakcja nie występuje bezpośrednio po zadziałaniu bodźca warunkowego, lecz dopiero po pewnym czasie, ale jeszcze w trakcie działania bodźca. Postępowanie badawcze polega wówczas na tym, że opóźnia się wzmocnienie, czyli wydłuża się izolowane działanie bodźca warunkowego. Efektem jest występowanie reakcji warunkowej np. po upływie 5-10 sek od chwili rozpoczęcia działania bodźca warunkowego, podczas gdy okres utajenia odruchu nie opóźnionego może wynosić ułamek sekundy. W charakterystyce opóźnienia, oprócz informacji, kiedy uzyskano pierwszą i trwałą reakcję opóźnioną, podaje się zwykle informacje o czasie trwania opóźnienia. W laboratoryjnych badaniach odruchowo-warunk owych oprócz hamowania wewnętrznego bada się również hamowanie zewnętrzne, tzn. wpływ silnych czynników ubocznych, poprzedzających działanie bodźca warunkowego. Przykładem może być głośny dźwięk podany przed bodźcem świetlnym, na który wytworzono odruch warunkowy. Efektem działania dźwięku będzie brak rakcji warunkowej lub wydłużenie jej okresu utajenia. Efektem zaś silnego czynnika ubocznego, poprzedzającego bodziec hamulcowy, może być rozhamowanie, czyli wystąpienie reakcji pobudzeniowej. Specyficznym przedmiotem w badaniach człowieka jest selektywna ir-radiacja, czyli promieniowanie wybiórcze. Chodzi tu o związki między układami sygnałów6. Bada sieje w ten sposób, że bodźce konkretne, na które wytworzono odruchy warunkowe, są zastępowane bodźcami słownymi. Wytwarza się również odruchy na bodźce słowne, a później bodźce te 6 Koncepcję dwóch układów sygnałów slworzył Pawłów {1951), rozumiejąc przez pierw szy układ system bodźców i reakcji wspólny człowiekowi i zwierzęciu, przez ukiad drugi *o - system bodźców i reakcji słownych właściwy tylko ludziom. informacji na temat związków między pierwszym a drugim układem syg- fów. Ich analiza i interpretacja wymaga jednak dużego doświadczenia ostrożności. Niekiedy przy zupełnie prawidłowych stosunkach między obydwoma układami nie uzyskuje się reakcji warunkowych w przypadku stosowania odpowiedników bodźców, następuje bowiem odróżnicowanie bodźca konkretnego od jego oznaczenia słownego. Potrzebne jest wówczas specjalne postępowanie, aby zlikwidować ten efekt. W toku badania (niezależnie od celu szczegółowego) rejestruje się co podlega wSZystkie bodźce, którymi działa się na jednostkę, i jej reakcje. Dwa wskaźniki K*SB""' reakcji rozpatrywane są najczęściej: siła (inaczej - wielkość) oraz okres utajenia. Reakcje, które najczęściej są przedmiotem pomiaru, można podzielić Reakcje na wegetatywne i ruchowe. Podział ten jest o tyle użyteczny, że większość reakcji wegetatywnych - w odróżnieniu od licznych reakcji ruchowych - nie podlega kontroli jednostki. Zależnie od celu badania lepsze może się okazać posłużenie się reakcjami jednego lub drugiego rodzaju. Istotny jest więc wybór metody (Jus, 1957). Użyteczność metod odruchowo-warunkowych - mimo że opracowano je bardzo dawno -jest ciągle duża. Za ich pomocą można badać różne, żywo absorbujące badaczy, zagadnienia (przykładem może być zjawisko wyuczonej bezradności, świadczące o specyficznym wpływie doświadczenia osobnika na. jego zachowanie i przebieg późniejszego uczenia się - patrz m.in. Kurcz, 1992). -narudkone Stosownie do tego, że wytwarzanie nowych związków czasowych dokonuje się na podłożu odruchów bezwarunkowych i warunkowych, wśród metod odruchowo-warunkowych można wyodrębnić metody bezwarunkowo-wa-runkowe i warunkowo-warunkowe. W pierwszych czynnik obojętny łączony jest zawsze z bodźcem bezwarunkowym, w drugich - z bodźcem warunkowym. Rozpatrując metody bezwarunkowo-warunkowe omówimy żarów-no metody służące do warunkowania reakcji wegetatywnych, jak i te, które odwołują się do reakcji ruchowych. Badanie wydzielniczych reakcji gruczołów ślinowych, czyli metoda ślino- Meioda a va. Podstawowa jej wersja, tj. klasyczna metoda Pawłowa, opracowana została do badania psów. Przed przystąpieniem do badań poddaje się zwierzę zabiegowi wytworzenia stałej przetoki gruczołów ślinowych (Podkopajew, 1954), polegającemu na wyprowadzeniu przewodu ślinowego na zewnątrz. kilka czy kilkanaście dni po zabiegu można przystąpić do badań, które 2 reguły odbywają się w pomieszczeniach zapewniających pożądaną izolację zwierzęcia (chodzi tu m.in. o izolację dźwiękową). Pies przebywa tam w specjalnym stojaku, a odpowiednie przyrządy rejestrują i umożliwiają znajdującemu się na zewnątrz eksperymentatorowi działanie na psa bodźcami. Jako bodziec bezwarunkowy stosowany jest zazwyczaj proszek sucharo-*o-mięsny tub kwas. Działanie tymi bodźcami jest poprzedzane czynnikami 99 ._ j.j ., -"",,.. Ł.ia^.ciJia sygnalizacyjnego i stają się bodźcami warunkowymi. Metoda badania wydzielniczych reakcji gruczołów ślinowych stosowany jest od dawna również w badaniach człowieka. Przystosował ją do badania dzieci Krasnogorski w 1907 r., może ona jednak być z powodzeniem użyta także w badaniach osób dorosłych. Do błony śluzowej jamy ustnej, w miejscu ujścia ślinianki przyusznej, przymocowuje się przez wytworzenie próżni . .i-, specjalnie skonstruowaną przyssawkę, połączoną z aparaturą. Jeden przewód ';'" odprowadza z przyssawki na zewnątrz wydzielającą się ślinę, której ilość jest przedmiotem szczegółowego pomiaru; za pomocą drugiego przewodu doprowadza się do jamy ustnej roztwór kwasu iub cukru. Roztwory te są " stosowane jako bodźce bezwarunkowe