Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
za Francis Courtade i Pierre Cadars, Geschichte des Films im Dritten Reich, Munchen 1975, s. 13. 204 Niemiecki dramat 1914-1945 l Wszêdzie wygl¹da to podobnie. Znacz¹cych prób kreowania teatru politycznego, który by³by jakkolwiek porównywalny z „lewicowym" teatrem republiki weimarskiej, w ogóle nie podejmowano. Repertuar scen berliñskich w dowolnie wybranym tygodniu — np. miêdzy 30 stycznia a 5 lutego 1940 r.24 — proponowa³ opery Mozarta i Wagnera, a ponadto Traviate, Carmen, Aide. W teatrach dramatycznych mo¿na by³o zobaczyæ Pigmaliona, Otella, Miarkê za miarkê, Gótza von Berlichingen, przede wszystkim jednak: Der Maulkorb, Der miide Theodor, Drei alte Schachteln, Bob macht sich gesund. Operetka wystawia³a Zemstê nietoperza i Hrabiego Luksemburga, a dzieciêcy teatrzyk KdF Dzielnego szewczyka. Do sukcesów ksi¹¿kowych nale¿a³y: Die Majoñn (1934) i Das einfache Leben (1939) Ernsta Wiecherta, Der Grofityrann und das Geñcht (1935) Wernera Ber-gengruena, Der Vater (1937) Jochena Kleppera, Das Reich derDdmonen (1941) Franka Thiessa — ksi¹¿ki pe³ne namys³u, literatura odwrotu, nie stroni¹ca od idylli czy mniej lub bardziej wyraŸnego zdystansowania i zakamuflowanej krytyki25, tak jak Na marmurowych ska³ach Ernsta Jiingera. Wœród n¹jpoczytniejszych autorów zagranicznych znaleŸli siê: Margaret Mitchell (Przeminê³o z wiatrem, niemieckie wydanie 1937 r.), Antoine de Saint-Exupery (Ziemia planeta ludzi, 1939) i Ernest Hemingway (Komu bije dzwon, 1940). Trwanie w cywilnej normalnoœci, tak¿e i podczas wojny, zjawisko, o którym œwiadczy repertuar kin i teatrów, nie by³o czymœ przypadkowym. Drêczony zmor¹ listopada 1918 r. re¿im, a zw³aszcza sam Hitler, by³ ostro¿ny. Tote¿ owa totalna mobilizacja, o której tyle siê mówi³o i dla której pañstwo wodzowskie wydawa³o siê wprost stworzone, w ogóle nie nast¹pi³a, przynajmniej do chwili, gdy odmieni³y siê losy wojny — w przeciwieñstwie, co uderzaj¹ce, do demokratycznej Anglii. Liczba pracuj¹cych zawodowo kobiet spad³a w latach 1939-1941 a¿ o pó³ miliona, miêdzy innymi z powodu wspania³omyœlnego zaopatrzenia, jakie otrzymywa³y rodziny mê¿czyzn powo³anych do wojska. O wielkoœci rezerw œwiadczy fakt, ¿e mimo nasilaj¹cych siê bombardowañ produkcja zbrojeniowa pod energicznym kierownictwem Alberta Speera skoczy³a w górê, notuj¹c miêdzy rokiem 1942 a 1944 trzykrotny wzrost26. Poczyñmy zastrze¿enie: nie chodzi o to, by wymigiwaæ siê od objaœniania rzeczywistoœci Trzeciej Rzeszy, jakoby beztroskiej i niemal „przytulnej". Prze- 24 Pe³na informacja w Verfuhrung und Gewalt... Thamera, s. 506 n. 25 Das einfache Leben Wiecherta mo¿na by³o czytaæ jako modelow¹ propozycjê odwrotu od polityki-Wszelako autor, ju¿ w 1933 r. zwolniony z pracy w szkolnictwie, w 1935 i 1937 r. wyg³asza³ wobec studentów I monachijskich tak krytyczne mowy, ¿e w 1938 r. uhonorowany sokratejskim tytu³em „kusiciela i uwodziciela j m³odzie¿y" zosta³ na dwa miesi¹ce zamkniêty w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie. Pisa³ o tymi w 1946 r. w utworze Las umar³ych (Olsztyn 1972). Jochen Klepper, który odmówi³ rozejœcia siê z zonal ¯ydówk¹, w grudniu 1942 r. pope³ni³ wraz z ni¹ i córk¹ samobójstwo. I 26 Jeœliby dla 1939 r., którego pierwszych 8 miesiêcy by³o jeszcze czasem pokoju, przyj¹æ wskaŸnik 100, i to produkcja zbrojeniowa w latach 1940 i 1941 wynosi³a 176, by nastêpnie w 1944 r. wzrosn¹æ do 500. Naj-| wy¿szy poziom osi¹gnê³a dopiero w sierpniu 1944 r. W Trzeciej Rzeszy 205 ciwnie: rzecz w tym, by umo¿liwiæ zrozumienie tego, co niepojête, zobaczyæ, jak mog³o dojœæ do barbarzyñstwa. Oto wype³nia siê to, czego zapowiedzi¹ by³ wilhelmiñski idea³: Innerlichkeit pod skrzyd³ami w³adzy jako wspó³istnienie prywatnoœci i pos³uszeñstwa — „typ idealny" Niemca wiedzie w latach 1933- -1945 ¿ycie podwójne, jest osobowoœci¹ przepo³owion¹; to ci w³aœnie pogr¹¿eni w spokojnej, normalnej, apolitycznej egzystencji poczciwi mieszczanie przywdziewaj¹ mundury i maszeruj¹, odurzeni wol¹ mocy i jej pos³uszni, to poddani siêgaj¹cy po w³adzê i ludzie w³adzy jako poddani27. Okolicznoœæ, ¿e re¿im zaspokaja jedno i drugie, zarówno mieszczañsk¹ potrzebê spokoju, porz¹dku i bezpieczeñstwa, jak te¿ potrzeby mentalnoœci panów i bohaterów — stanowi dopiero w ca³ej pe³ni o jego sile przyci¹gania. Podwójny cz³owiek ma te¿ podwójne sumienie. Jedno zachowuje jak dawniej miary moralnoœci, wykszta³cenia, obywatelskoœci, tradycje europejskie i chrzeœcijañskie. Drugim rz¹dzi s³u¿ba, „idealizm" obowi¹zku, czegokolwiek by dotyczy³, bez ogl¹dania siê na siebie i innych. W przypadku skrajnym czy te¿ po prostu w konsekwencji ma siê do czynienia z taka figur¹ jak Rudolf [Hoss, komendant Oœwiêcimia, który tak wzorowo organizuje masow¹ zag³adê, jak wzorowe jest ¿ycie rodzinne, które wiedzie po pracy, w otoczeniu ¿ony ii pi¹tki dzieci, na dodatek okazuj¹c mi³oœæ do zwierz¹t28. Ale sama zasada |dotyczy wielu milionów tych, którzy biernie wspó³uczestniczyli i którzy wspó³-jracowali, którzy byli œwiadkami i którzy odwracali wzrok. Miêdzy jednym a drugim sumieniem wyrasta bariera, któr¹ umacnia lêk przed konfrontacj¹. Bo ka¿de jej naruszenie musia³oby po jednej stronie vo³ywaæ poczucie winy i wstydu, podczas gdy druga strona mówi o s³aboœci i zawodzie, o „pod³oœci w sobie", o tchórzostwie w obliczu wroga. W tym sensie pisarz Felix Hartlaub wspomina³ w liœcie napisanym pod wra¿eniem „nocy kryszta³owej" o „nietykalnoœci", jak¹ z biegiem czasu sobie zafundowa³ i która ia w sobie „coœ iœcie bestialskiego"29