Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.

 

Szereg istotnych zmian wnosi IV wiek rów- nież w dziedzinę architektury. Architekci tego okresu kontynuują dzieło Hippodamosa z Miletu (przyjaciela Peryklesa), który pierwszy zaczął opracowywać plany budowy miast. W systemie urbanistycznym Hippodamosa ulice przecinają się pod kątem prostym — nieodzowna zasada dla miast o dużym ruchu i życiu handlowym. Według tego systemu przebudowane zostało w IV wieku miasto Priene w Azji Mniejszej. System urbanistyczny Hippodamosa szeroko roz- powszechnił się zwłaszcza w budownictwie epoki hellenistycznej. Hermes zawiązujący sandały (głowa obca) Według brązowego oryginału Lizypa Druga połowa IV wieku p.n.e. Tak w ogólnych zarysach przedstawia się rozwój kultury greckiej V i IV wieku p.n.e. W okresie tym uczyniono ogromny krok na- przód w poznaniu przez człowieka otaczającej go przyrody, jak również w rozwoju ludzkości na polu artystycznym. Jednolitość, harmonijność i afirmująca życie siła sztuki greckiej, której korzenie mimo swego charakteru klasowego tkwiły głęboko w podłożu ludowym, uczyniły nieśmiertelnymi największe jej dzieła, zachowujące pod wieloma względami znaczenie normy i niedościgłego wzoru1. 1 K. Marks, Przyczynek do Krytyki ekonomii politycznej (Wprowadzenie do krytyki ekonomii politycznej), Warszawa 1955, s. 257. ROZDZIAŁ V ROZWÓJ STOSUNKÓW NIEWOLNICZYCH W ZACHODNIEJ CZĘŚCI OBSZARU ŚRÓDZIEMNOMORSKIEGO R ozwój stosunków niewolniczych w zachodniej części obszaru śródziemnomorskiego wy- wołał tu już w VIII—VI wieku p.n.e. niezmiernie skomplikowany splot przeciwieństw. Zacięta walka tocząca się na tych terenach była przede wszystkim wynikiem wzajem- nego stosunku i oddziaływania takich sił, jak państwo kartagińskie, przeciwstawiający mu się świat zachodnich Hellenów, wreszcie potężna federacja etruska1, rozciągająca podów- czas swą władzę prawie na cały Półwysep Apeniński, a częściowo i poza jego granice. Ale pod- czas gdy w VIII—VI wieku p.n.e. walka między podstawowymi siłami zachodniego świata śródziemnomorskiego toczyła się ze zmiennym powodzeniem i nie dawała zdecydowanej prze- wagi żadnej z walczących stron, to w połowie I tysiąclecia obraz wzajemnych stosunków zmie- nia się w sposób istotny. Przede wszystkim wyodrębniła się ostatecznie podstawowa sprzeczność: walka i współza- wodnictwo między zachodnimi Hellenami i Kartagińczykami. W ciągu wieków VI—V walka ta staje się niezwykle zawzięta i w rezultacie przynosi Grekom szereg sukcesów, co z kolei po- zwala im zlikwidować inne niebezpieczeństwo: zdecydowanie powstrzymać ekspansję etruską. Od początku V wieku do ostatniego jego dziesięciolecia Hellenowie są siłą przewodnią nie tylko we wschodniej, ale i w zachodniej części obszaru śródziemnomorskiego. Nie mniej ważnym czynnikiem stosunków międzynarodowych w VI—V stuleciu — z punktu widzenia dalszego ich rozwoju — było pojawienie się na Półwyspie Apenińskim nowej, aktywnej siły: młodego państwa rzymskiego, które kształtowało się w toku walki Rzymian i innych ple- mion italskich z Etruskami. 1 O Etruskach p. Historia powszechna t. I, rozdz. XXVII. 118 1. ZACHODNI HELLENOWIE I UTWORZENIE PAŃSTWA SYCYLIJSKIEGO PAŃSTWO SYCYLIJSKIE W V WIEKU P.N.E. Za przełomowy moment walki zachodnich Greków z Kartagińczykami należy uważać bitwę pod Himerą (na północnym brzegu Sycylii), stoczoną rzekomo w tym samym dniu, w któ- rym Persowie ponieśli klęskę pod Salaminą (r. 480 p.n.e.). Zaatakowanie Sycylii przez Kartagińczyków stanowiło, być może^ jeden z punktów gigan- tycznego planu Kserksesa, który z szeroko zakrojonymi zaborczymi intencjami rozpoczął wojnę przeciwko helleńskiemu światu. Diodor Sycylijski poświadcza istnienie układu między Persją i Kartaginą, a inny historyk grecki, Eforos, podaje, że do Kartaginy skierowano nawet specjalne poselstwo persko-fenickie. Jednakże wtargnięcie Kartagińczyków nie zaskoczyło Greków sy- cylijskich. Tyran syrakuski Gelon w sojuszu z władcą Akragas Teronem zjednoczył w swych rękach znaczne siły wojenne i w bitwie pod Himerą odniósł wspaniałe zwycięstwo nad Kartagińczykami. Po tej klęsce Kartagina z trudem zdołała zachować swe dawne posiadłości na Sycylii, jak Panormus (Panormos, dziś Palermo), Selinus (Solunt) itd., płacąc ogromną kontrybucję w sumie 2 000 talentów. Bitwa pod Himerą nie tylko zahamowała na dłuższy czas ekspansję kartagińską, lecz także rozwiązała ręce Grekom sycylijskim w ich walce z potężnym sojusznikiem Kartaginy — Etrus- kami. Gdy w 474 r. p.n.e. Etruskowie znowu próbowali zająć Kyme (Cumae), wówczas brat i następca Gelona, tyran syrakuski Hieron I, przyszedł z pomocą mieszkańcom Kyme i zadał poważną klęskę etruskiej flocie, podważając tym zdecydowanie potęgę morską federacji etrus- kiej. Historycznym następstwem tych zwycięstw było stworzenie państwa sycylijskiego, w któ- rym na pierwszy plan wysunęły się Syrakuzy. Akragas i Himerą zawarły z Syrakuzami przy- mierze, Messana i Regium (Region) uznały ich hegemonię. Wpływ Syrakuz rozszerzył się te- raz na całą helleńską część wyspy. W V wieku greckie miasta-państwa Sycylii i południowej Italii stały się poważnymi ośrod- kami rolniczymi i handlowymi. Znaczne ilości produktów rolnych wywożono stąd do macierzy- stej Grecji, natomiast z Grecji do Sycylii napływały z kolei wyroby rękodzielnicze. Właśnie w tym czasie na Sycylii zaczynają się rozwijać wielkie gospodarstwa zbożowe i hodowlane, gdzie w szerokim zakresie wykorzystuje się pracę niewolniczą. Bogate łupy wojenne, jeńcy-niewolnicy, dzierżawny system pobierania podatków — wszyst- ko to razem wzięte dawało syrakuskim tyranom ogromne środki materialne, których znaczna część szła na wznoszenie wspaniałych budowli w Syrakuzach, Akragas, Selinus i w innych miastach oraz na utrzymanie wystawnego dworu. Hieron, a następnie i inni tyrani syrakuscy, zapraszali na swój dwór słynnych poetów i malarzy. W Syrakuzach gościli m.in. poeci Pindar, Simonides, Ajschylos. Na Sycylii powstają swoiste systemy filozoficzne (wymienić tu należy Empedoklesa z Akragas), stosunkowo wcześnie rozwija się retoryka (szerzy ją zwłaszcza Gorgias z Leontinoi), która później odgrywa wybitną rolę w greckim systemie kształcenia. Jednakże mimo tej powierzchownej świetności, wskutek wzrostu zadłużenia i ruiny chłop- stwa wrzała na Sycylii zacięta walka, do której zostały wciągnięte różne warstwy, a w tym również ujarzmieni chłopi (kyllyrioi). W licznych miastach biedniejsza ludność żądała ponow- nego podziału ziemi i uchylenia zobowiązań dłużniczych. Poważną rolę we wszystkich tych 119 rozruchach odgrywały rosnące w siłę koła handlowo-rzemieślnicze, które dążyły do władzy