Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
1, wyd. cyt., s. 12. 22 Tam¿e, s. 143. 23 T. Hobbes: Behemoth, [w:] The English Works of Tbomas Hobbes, ed. by W. Molesworth, London 1839, vol. VII, s. 83. !4 T. Hobbes: Elementy filozofii, 1.1, wyd. cyt., s. 401 nn. ZNACZENIE METODY PRZYCZYNA I SKUf£K i poœrednie, naturalne i nienaturalne, pe³ne i cz¹stkowe, a nadto nieodzowne, sprawcze i materialne.25 Przez pojêcie „skutków" albo „zjawisk" rozumia³ te w³asnoœci rzeczy, które umo¿liwiaj¹ odró¿nianie jednych od drugich. Skutek uwa¿a³ za rezultat wytworzony w ciele, na które jest skierowane oddzia³ywanie cia³a dzia³aj¹cego. Cecha objawiaj¹ca siê w ciele poddanym dzia³aniu nazywana by³a przez Hob-besa skutkiem. Dostrzega³ przy tym nieroz³¹cznosc przyczyn i skutków. Podkreœla³, ¿e lam, gdzie nie ma skutku, nie mo¿e byæ przyczyny. Wyjaœnia³, ¿e znajomoœæ ci¹gów przyczyn i skutków w dziedzinach wiedzy dotycz¹cych tego, co zosta³o wytworzone sztucznie, mo¿e pretendowaæ do miana poznania pewnego. Tezy tej nie odnosi³ natomiast do wiedzy o cia³ach o¿ywionych. Zaliczaj¹c pañstwo do tworów sztucznych, Hobbes ¿ywi³ nadziejê na sformu³owanie absolutnie pewnej filozofii pañstwa. „Geometriê zatem - pisa³ -mo¿na udowodniæ, poniewa¿ linie i figury, na podstawie których przeprowadzamy dowody, s¹ kreœlone i opisywane przez nas samych; filozofiê pañstwa mo¿na udowodniæ dlatego, ¿e sami tworzymy pañstwo. Poniewa¿ jednak nie znamy budowy cia³ naturalnych i dochodzimy do niej na podstawie skutków, wobec tego nie istnieje ¿aden dowód na to, jakie s¹ owe przyczyny przez nas poszukiwane, lecz tylko na to, jakie one mog¹ byæ".26 Tak oto Hobbes, wykazuj¹c powi¹zania geometrii z filozofi¹ pañstwa, tej drugiej przypisywa³ charakter hipotetyczny, podczas gdy tej pierwszej - aksjomatyczny. Rozwa¿ania Hobbesa o przyczynie i skutku nie rodz¹ na ogó³ wiêkszych nieporozumieñ wœród badaczy. Przede wszystkim nie by³y zbyt oryginalne, co przyznawa³ sam filozof w liœcie dedykacyjnym do swego dzie³a De Corpore. Podkreœli³ tam d³ug wdziêcznoœci wobec Kopernika, Galileusza i Harveya, których odkrycia uzna³ za pierwsze pewne podstawy wiedzy naukowej. Wed³ug opinii Hobbesa, Kopernik przeobrazi³ astronomiê w geometriê cia³ niebieskich. W fizyce Galileusza zwróci³ uwagê na zastosowanie wyk³adni pitagorej-sko-platoñskiej, która nakazywa³a upatrywaæ przyczyn wszelkich zdarzeñ w zjawisku ruchu. Natomiast Harveyowi przypisa³ zas³ugê wyjaœnienia istoty ¿ycia jako ruchu krwi w ¿y³ach i arteriach. Ustalenia te przyjmowa³ Hobbes za podstawy swojej myœli, zw³aszcza przyrodoznawczej. 2S Tam¿e,-s. 140 nn. 2b T. Hobbes: Bebemotb, wyd. cyt., s. 184. ZNACZENIE METODY TRIADA FILOZOFICZNA TRIADA FILOZOFICZNA Oryginalnym pomys³em Hobbesa by³a próba zastosowania jednolitej metody geometrycznej do trzech g³ównych dzia³ów filozofii: filozofii cia³a, cz³owieka i spo³eczeñstwa, odwo³uj¹cych siê dotychczas do odrêbnych metod. W jego systemie wiedzy geometria zajmuje pierwsze miejsce jako nauka o ruchach figur i ich w³asnoœciach. Nastêpnie pojawia siê w mm filozofia ruchu, ukazuj¹ca oddzia³ywanie ruchu jednego cia³a na ruch innego cia³a. Na trzecim miejscu znalaz³a siê fizyka badaj¹ca doznania zmys³owe, wynikaj¹ce z ruchów czêœci sk³adowych cia³. Nauk¹ o moralnoœci, uplasowan¹ na czwartym miejscu, nazywa³ Hobbcs to, co zaliczane jest wspó³czeœnie do psychologii i etyki. Zajmuje siê ona, wed³ug niego, istot¹ i przyczynami „poruszeñ duchowych". Poniewa¿ „poruszenia duchowe" cz³owieka maj¹ swoje przyczyny w doznaniach zmys³owych i wyobraŸni, a te znajduj¹ wyjaœnienie w fizyce, nawi¹zuj¹cej za poœrednictwem filozofii ruchu do geometrii - „pró¿no wiêc zajmuj¹ siê badaniami w filozofii naturalnej ci, co nie bior¹ za pocz¹tek swych badañ geometrii".27 Hobbes utrzymywa³, ¿e oryginalnoœæ myœli, wynikaj¹ca z nadania metodzie geometrycznej waloru uniwersalnoœci, doprowadzi³a filozofiê pañstwa do tego poziomu, do jakiego doprowadzi³ fizykê Galileusz, a Harvey - wiedzê o ludzkim organizmie. „Co siê tyczy metody - pisa³ on - to uwa¿a³em, ¿e nie wystarczy samo uporz¹dkowanie wywodów, choæby najbardziej przejrzyste: uwa¿a³em, i¿ nale¿y zaczynaæ od istoty pañstwa, a nastêpnie przejœæ do jego powstania i ustroju oraz pierwotnego Ÿród³a sprawiedliwoœci. Najlepiej bowiem poznaje siê ka¿d¹ rzecz po tym, z jakich rzeczy ona siê sk³ada [..