in

14 wi�zie� karnych, 101 wi�zie� karno-�ledczych i 1 wi�zie- nie - kolonia rolna. Ich maksymalna pojemno�� wynosi�a 70 rys. miejsc. W 1950 r. stan jednostek wi�ziennych wynosi� w sumie 126 plac�wek, z tego m.in. by�o 16 wi�zie� karnych, 4 wi�zienia specjalne (Trzeciewnica, Jaworzno, I�awa, War- szawa) oraz 102 wi�zienia karno-�ledcze. Jak kszta�towa�o si� zaludnienie za- k�ad�w karnych w latach 1945-1953 ilustruje poni�sze zestawienie. 2 Cyt. za T. Kostewicz, Wi�zienie w Fordonie na tle struktur wi�ziennictwa lat 1944-19S2, "Studia Iuridica", t. 27, 1995, s. 147-148 3 R r'; rt,n.:t.; .sfrmcrzia wi�Zienne, "Wi�" 1998, nr 5, s. 132. ji wi�ni�w wed�ug "A", "B", "C"przybli�a dokument Departamentu Wi�- ziennictwa i Oboz�w Pracy do Boles�awa Bieruta pt. "Wi�ziennictwo na obecnym etapie i projektowany kierunek rozwoju na najbli�szy okres", Warszawa, 26 czerwca 1950 r (Ar- chiwum Akt Nowych dalej -AAN, ,sygn. 208/I). Codzienno�� w peerelowskim wi�zieniu w latach 1945-1956 239 Zaludnienie zak�ad�w karnych w latach 1945-1953 Tablica 1 W interesuj�cych nas tu szczeg�lnie zak�adach karnych we Wronkach, w Ra- wiczu i w Fordonie sytuacja, je�li chodzi o zaludnienie, przedstawia�a si� nast�- puj�co: w 1950 r. w Rawiczu - 3 391 wi�ni�w, we Wronkach - 3 769 wi�- ni�w, w Fordonie - 728 wi�ni�w. Liczby te nic nie m�wi�, gdy nie zestawimy ich z pojeIllIlo�ci� wyllllenionvch wizie�. FL2tY311?? ?:r''4'1 LSLaL", iJ(lIII G IC' gulaminem, nie wi�cej ni� 151 skazanych, Rawicz - 528, za� Wronki - 586. Dane powy�sze daj� du�o do my�lenia. Dotyczy to nie tylko zakwaterowania wi�- ni�w i ich wy�ywienia, ale przepustowo�ci pralni, prasowalni, magla, czy dzia- �alno�ci s�u�b medycznych itp. W swoich rozwa�aniach, g��wnie ze wzgl�d�w por�wnawczych, uwzgl�dni- �em r�wnie� wi�zienia �ledcze w Warszawie na Mokotowie i przy ul. Koszyko- wej oraz w kilku innych miastach, op. w Krakowie, �odzi, Lublinie i Rzeszowie. Baz� �r�d�ow� artyku�u, z uwagi na charakter omawianej tu tematyki, stano- wi� przede wszystkim pami�tniki, wspomnienia i relacje by�ych wi�ni�w wy- mienionych zak�ad�w karnych. Wspomniane publikacje �wiat�o dzienne ujrza�y dopiero w latach dziewi��dziesi�tych. Wymieni�bym tu zbiory po�wi�cone wi�- zieniom we Wronkach i w Rawiczus oraz w Fordonie i w Inowroc�awiub. Po- nadto odwo�a�em si� do licznej literatury wspomnieniowej z prasy codziennej 5 W zlowieszczych murach Wronek i Rawicza lat 1945-1956. Wspomnienia wi�ni�w poli- tycznych, Pozna� 1995; Powr�t do Wronek. Dokumenty pami�ci lat 1945-1956, pod red. K. Str�y�skiego, Wronki 1995. 6 Zawotn� po imieniu. Ksi�ga kobiet - wi�ni�w politycznych 1944-7958, t. 1, pod red. B. Otwinowskiej przy wsp�pracy T. Drzal, bmw., 1999. W 1992 r. kilkana�cie wspomnie� kobiet osadzonych w Fordonie opublikowa�a r�wnie� "Gazeta Pomorska". * Dane z 4 miesi�cy. ** Wraz z je�cami. �r�d�o: AAN, Departament Wi�ziennictwa i Oboz�w Pracy, sygn. 1165, Notatka S. Radkiewicza dla B. Bieruta w sprawie zaludnienia wi�zie�, 7 maja 1954 r. 240 Tadeusz Wolsza i tygodnik�w spo�eczno-politycznych. Ca�o�� dope�niaj� materia�y archiwalne z Departamentu Wi�ziennictwa i Oboz�w Pracy oraz Komisji Specjalnej do Walki z Nadu�yciami i Szkodnictwem Gospodarczym zdeponowane w Archiwum Akt Nowych (op. regulaminy i instrukcje dotycz�ce porz�dku dnia w wi�ziennej celi, wyposa�enia cel, praw i obowi�zk�w skazanego, ci�aru i zawarto�ci paczek itp.). W rozwa�aniach chcia�bym zwr�ci� uwag� na kilka w�tk�w - w moim prze- konaniu - ilustruj�cych �ycie codzienne w wi�zieniach polskich w latach 1945- -1956. W uk�adzie problemowym, aczkolwiek nie pozbawionym wewn�trznej chronologii, wyr�ni�em nast�puj�ce problemy: 1. Wie�ci i pog�oski na temat zak�ad�w karnych oraz ich wygl�d zewn�trz- ny zapami�tany przy pierwszej styczno�ci; 2. Pierwsze chwile i godziny w wi�zieniu; 3. Cela i jej wyposa�enie; 4. Instytucja "kapusia"; 5. Posi�ki; 6. Paczki i tzw. "wypiska"; 7. Kary; 8. Praca; 9. Opieka lekarska; 10. �wi�ta i uroczysto�ci; 11. Czas wolny, zaj�cia; 12. Ostatni dzie� w wi�zieniu. Konieczno�� uj�cia chronologicznego, o kt�rej by�a mowa powy�ej, wynika z faktu do�� istotnych zmian, aczkolwiek powolnie wprowadzanych w �ycie, w traktowaniu skazanych po �mierci J�zefa Stalina w 1953 r., a zw�aszcza po likwidacji Ministerstwa Bezpiecze�stwa Publicznego w 1954 r. Na ten aspekt sprawy wskazywali wi�niowie wszystkich znanych mi o�rodk�w odosobnienia. Wie�ci i pog�oski na temat zak�ad�w karnych oraz ich wygl�d zewn�trzny zapami�tany przy pierwszej styczno�ci Pierwszy wzrokowy kontakt z ponur� zabudow� wi�zienn� wyciska� pi�tno na �wiadomo�ci skazanych, najcz�ciej niekorzystnie oddzia�uj�c na ich wyobra�- ni�. Wszyscy ci, kt�rych transportami kolejowymi w wagonach wi�ziennych, zwyczajowo od �cisku okre�lanych "wekami", przewieziono do Fordonu, Ino- wroc�awia, Wronek i Rawicza mieli za sob� wi�zienny sta� w zak�adach �led- czych, rozsianych po ca�ym kraju. Do�wiadczyli wi�c wi�ziennego �ycia, znali wygl�d zewn�trzny, rozk�ad wewn�trzny zak�ad�w karnych. Mieli te� okazj� pozna� zachowanie kadry naczelnik�w wi�zie�. Z grubsza mieli �wiadomo�� tego, co czeka ich za wysokim murem. Codzienno�� w peerelowskim wi�zieniu w latach 1945-1956 241 Z kilkunastu relacji i wspomnie� mo�na wy�owi� zapami�tany przez skaza- nych wygl�d zewn�trzny os�awionych wyj�tkowo z�� legend� ponurych, monu- mentalnych i szarych budowli Fordonu, Wronek i Rawicza. Daje si� tu zauwa- �y� wstrz�s psychiczny, zazwyczaj u ludzi m�odych, kt�rzy najbli�sze kilka lub kilkana�cie lat, a nawet mo�e do ko�ca �ycia b�d� zmuszeni tu przebywa�. "For- don - wspomina jedna ze skazanych - to du�y masywny, sk�adaj�cy si� z trzech gmach�w: cele wi�zienne, pawilon produkcji (czapkarnia, hafciarnia patek ofi- cerskich) na dole ma�y szpitalik, trzeci gmach to administracja. W podziemiach kuchnia, piekarnia, pralnia... Ca�o�� zupe�nie inna od Mokotowa. Ale nie mniej ponura i straszna". Niekiedy jednak o�rodek w Fordonie wydawa� si� sielank� w por�wnaniu z pobytem w innym miejscu odosobnienia, kt�re s�yn�o z jesz- cze gorszych warunk�w socjalno-bytowych i zachowania kadry. Takie wi�zienie mie�ci�o si� cho�by w Inowroc�awiu. "Wreszcie przyjechali�my do jakiego� wi�zienia - wspomina Jadwiga Malkiewiczowa - wy�adowuj� nas do du�ej hali z metalowymi gankami dooko�a i ka�� nam stan�� twarz� do �ciany. [..