Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Podczas gdy Freud podkreślał represyjną i ograniczającą naturę superego, Horney (1950) uważała, że osoby zdrowe są kierowane przez idealne „ja" — wyobrażenia, kim chcielibyśmy być — wokół którego organizujemy nasze aspiracje i działania. Współcześni badacze poszerzyli tę koncepcję o wiele możliwych „ja"; wyobrażeń o tym, jacy moglibyśmy i chcielibyśmy zostać (Markus, Nurius 1986). Poparli w ten sposób pogląd Horney, że sposób widzenia naszego idealnego i możliwego „ja" wpływa na motywacje, marzenia, plany i poczucie własnej wartości. Alfred Adler Alfred Adler (1870-1937) miał bardziej optymistyczny pogląd na kondycję czło- wieka niż Freud. Nie przekonywało go akcentowanie przez Freuda roli id z pod- świadomymi instynktami seksualnymi i agresją. Dla Freuda człowiek jest ofiarą sił podświadomości, podczas gdy dla Adlera to właśnie ludzie kierują własnym lo- sem. Dla Freuda twórczość jest efektem ubocznym sublimacji, dla Adlera — fun- 432 Życie wewnętrzne damentalną cechą gatunku. Dla Freuda współpraca społeczna była niechętną ofiarą id, dla Adlera — istotą życia człowieka. W roku 1911 Adler został usunięty przez Freuda z Wiedeńskiego Towarzystwa Psychologicznego i wraz ze swoimi zwolen- nikami utworzył własną szkołę psychoanalizy. Adler (1927) twierdził, że ludzi cechuje dążenie do mocy, które nie jest prag- nieniem panowania nad innymi, lecz potrzebą samodoskonalenia, napędzaną przez „pęd ku górze" w stronę ideału. Impuls ten wypływa, zdaniem Adlera, z naturalnego poczucia niższości, jakiego doświadczamy wszyscy, najpierw jako dzieci, kiedy je- steśmy słabi i bezsilni w porównaniu z dorosłymi, i później, kiedy rozpoznajemy pewne ograniczenia własnych zdolności. Niektóre osoby jednak, jak pisze Adler, rozwijają w sobie kompleks niższości, gdy są wychowywane przez rodziców, któ- rzy nie doceniają ich możliwości. Nie umiejąc zaakceptować naturalnych ograni- czeń, próbują je ukryć, udając ludzi silnych i sprawnych. Zamiast rozwiązywać rze- czywiste problemy życiowe, osoby z kompleksem niższości nadmiernie koncentrują się na ochronie poczucia własnej wartości. W przeciwieństwie do Freuda, lecz tak, jak później będzie to sugerować Horney, Adler podkreśla doświadczaną przez jednostkę potrzebę bycia dla innych. Podsta- wowym pojęciem teorii osobowości Adlera jest uczucie społeczne, empatia i troska o drugiego człowieka (Adler 1938/1964, Crandall 1981). Uczucie społeczne odzwierciedla skłonność do altruizmu, współczucia, współpracy oraz poczucie więzi z innymi ludźmi i z całym światem. Obejmuje element poznawczy (zdolność ro- zumienia innych, dostrzeganie łączności z ludzkością i światem), element emocjo- nalny (zdolność odczuwania empatii i wspólnoty) oraz element behawioralny (goto- wość do współpracy dla wspólnego dobra). Mimo że uczucie społeczne jest prze- ciwieństwem egoizmu, to jednak pozostaje w zgodzie z interesem własnym. Adler twierdził, że ludzie związani z innymi łatwiej sobie radzą z własnymi problemami, mają większe poczucie własnej wartości i są psychologicznie silniejsi niż osoby, które zajmują się tylko sobą (Ansbacher 1968). Poglądy Adlera dotyczące uczucia społecznego uzyskały poparcie we współczes- nych badaniach i psychoterapii. W jednym z dużych badań zastosowano dwa po- miary uczucia społecznego: hierarchię wartości moralnych oraz wskaźnik współ- działania w miłości, pracy i przyjaźni. Osoby wykazujące duże uczucie społeczne przeżywały w porównaniu z innymi mniej stresów oraz lepiej radziły sobie w sy- tuacjach stresowych. Wśród osób o niewielkim uczuciu społecznym stres częściej wiązał się z lękiem, depresją i wrogością (Crandall 1984). Uczucie społeczne .zdaje się łagodzić działanie stresu i pomaga przezwyciężać urazy. Julius Segal (1986), psycholog pracujący z ofiarami holocaustu, więźniami wojennymi, zakładnikami, uchodźcami i osobami uratowanymi z katastrof, stwierdził, że głównym czynnikiem umożliwiającym powrót do życia jest współczucie — zdrowienie następuje dzięki pomaganiu