Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
W ujęciu przyrodniczym krajobraz musimy rozumieć sze-S rze j. Krajobraz to oblicze powierzchni Ziemi lub jej części, będące sumą zarówno wszystkich elementów przyrodniczych, jak i elementów działalności ludzkiej, które pozostają we wzajemnym stosunku i oddziaływaniu jako układ ekologiczny. Pierwsza część podanej definicji odpowiada mniej więcej powszechnemu rozumieniu krajobrazu. W drugiej części definicji podkreślono cechy krajobrazu, z których istnienia nie zawsze zdajemy sobie sprawę. Są to różnorodne wzajemne oddziaływania i współzależności wszystkich elementów krajobrazu, które sprawiają, że krajobraz staje się układem ekologicznym. Podstawowym układem ekologicznym jest "system ekologiczny", czyli ekosystem. Ekosystem składa się z martwego środowiska, zwanego biotopem i różnych zespołów organizmów, które tworzą biocenozy. 109 \ MATERIA NIEORGANICZNA / V ^ Ryć. 53. Schemat przepływu energii (strzałki zielone) i obiegu materii (strzałki czarne) w ekosystemie Ekosystemem może być jakiś obszar leśny, jezioro, rzeka, łąka, step, a nawet pole będące ekosystemem sztucznym. Do bio-topu należą takie elementy lub czynniki, jak rodzaj podłoża, ukształtowanie terenu, klimat itp. W skład biocenozy wchodzą trzy grupy organizmów, a mianowicie producenci (rośliny zielone), konsumenci (głównie zwierzęta) i reducenci (przede wszystkim drobnoustroje powodujące rozkład substancji organicznych). Te trzy grupy organizmów warunkują obieg materii w ekosystemie oraz przepływ energii uzyskiwanej ze słońca, a tym samym gwarantują równowagę biologiczną całego ekosystemu. Krajobraz jest pojęciem układu znacznie szerszego niż ekosystem i w stosunku do ekosystemu nadrzędnym. W krajobrazie można wyróżnić wiele ekosystemów i cały szereg elementów dodatkowych, jak chociażby budowle ludzkie. Wszystkie te elementy muszą występować w pewnych stosunkach wzajemnych gwarantujących funkcjonowanie i równowagę krajobrazu. Z poprzednich rozdziałów wiadomo, że wycięcie lasów, zniszczenie łąk, osuszenie bagien i wprowadzenie na dużych przestrzeniach budowli przemysłowych nie tylko zmienia krajobraz z naturalnego na sztuczny, ale powoduje poważne zmiany w składzie po- 110 Ryć. 54. Krajobraz rolniczy o małym zróżnicowaniu l l wietrzą, w bilansie wodnym, w jakości gleb itd. Przy daleko posuniętych zmianach liczba elementów krajobrazu gwałtownie spada i staje się on krajobrazem o małym zróżnicowaniu, który w krańcowych sytuacjach zwykliśmy określać jako księżycowy. Krajobraz rozciąga się w przestrzeni i w tej przestrzeni zachodzą różne zjawiska przyrody nieożywionej i ożywionej. W tej przestrzeni żyje też człowiek i tu przebiegają jego procesy intelektualne, warunkowane przez rozmaite bodźce, ale ostatecznie kształtowane wolą człowieka. Człowiek potrafi poznawać krajobraz, oceniać wartość jego elementów, kształtować go i użytkować. Wszystkie te czynności i zachowania ludzkie mogą być częściowo wynikiem kalkulacji ekonomicznych, częściej jednak wykraczają poza względy materialne. Niezaprzeczalny jest ich udział w życiu społeczno-kulturalnym, w postawach etycznych i odczuciach patriotycznych. Krajobraz ziemi rodzinnej to elementy, które utrwalają się w naszych umysłach jako ojczyzna. 111 Ryć. 55. Krajobraz rolniczy o dużym zróżnicowaniu. Pola, lasy, sady, żywopłoty, rzeki i inne elementy stanowią ekologiczny system o walorach biologicznych i estetycznych Tak właśnie ojczyznę czuł Adam Mickiewicz, kiedy pisał: "Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną Do tych pagórków leśnych, do tych tak zielonych, Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych; Do tych pól, malowanych zbożem rozmaiłem, Wyzlacanych pszenicą, posrebrzanych żytem"... Wartości estetyczne, wychowawcze, zdrowotne i rekreacyjne krajobrazu są trudne do ekonomicznego wymierzenia, ale ich społeczna wartość jest niepodważalna. Różne wartościowanie krajobrazu nie zawsze pozostaje w zgodzie z interesem ogólnonarodowym lub ogólnokulturowym. Zwolennicy industrializacji na przykład dążą do upowszechnienia miejskiego stylu życia nie tylko ludności miast, ale i wsi. Przyrodnicy widzą potrzebę utrzymania krajobrazu zróżnicowanego, który harmonijnie łączy elementy naturalne ze sztucznymi. 112 j Zagadnienia f 1. Scharakteryzuj krajobraz twego miejsca zamieszkania. Uwzględnij ttlł« menty naturalne i sztuczne oraz dokonaj ilościowej oceny tych dlff* mentów. 2. Dokonaj analizy wybranych krajobrazów, np. leśnego, rolnego, wielkomiejskiego, wiejskiego, przemysłowego, i wyróżnij elementy dominując* w każdym z nich. 3. Omów i podaj przykłady poznawania, wartościowania, kształtowania i użytkowania przez człowieka przestrzeni krajobrazowej. LASY W KRAJOBRAZIE 1. Jaka jest rola lasów w oczyszczaniu powietrza atmosferycznego? 2. Uzasadnij twierdzenie, że lasy wpływają na poprawienie bilansu wodnego. 3. Omów znaczenie lasów w ochronie gleb. W poprzednim dziale niniejszego podręcznika, przy omawianiu ochrony powietrza, wód i gleb, wielokrotnie podkreślono rolę lasów. Lasy są szczególnym elementem krajobrazu. Pełnią one funkcje gwarantujące w znacznym stopniu prawidłowe stosunki w krajobrazie. Modyfikują klimat, oddziaływając pod tym względem również na sąsiednie pola, osiedla, a nawet większe miasta. W lasach są znacznie mniejsze amplitudy temperatur. Dzięki temu w upalne dni odczuwamy w lesie przyjemny chłód. Przy chłodnej i wietrznej pogodzie roślinność stanowi osłonę przed wiatrem i las daje wrażenie ciepła. Wyjątkowo wyraźnie przejawiają się w lasach stosunki wilgotnościowe