Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Wyznaczało to sposób funkcjonowania tych instytucji. Przede wszystkim w Warszawie salony przybierały- bowiem charakter instytucji - było ich wiele, były stałe, to znaczy nie tylko w zwykłym znaczeniu stałych dni przyjęć, ale także w znaczeniu trwałości; niektóre przetrwały po lat kilkanaście, niektóre dwadzieścia i więcej (Benniego i Deotymy). Prawie we wszystkich, bez względu na to czy były to salony literackie, artystyczne czy muzyczne, czy “ot tak, po prostu towarzyskie", znajdowało się miejsce na dyskusje o sprawach społecznych, inna rzecz, w jakich zmierzające kierunkach i na jakim fundamencie oparte. Były też salony (np. Benniego) uznane za pewną nieoficjalną reprezentację opinii publicznej, instytucje, do których, bywało, że się zwracali przedstawiciele grupy społecznej lub zawodowej bądź pojedyncze osoby dla zasięgnięcia rady lub zyskania aprobaty zamiarów. Ta częsta obecność informacji o sprawach społecznych w życiu towarzyskim również była rezultatem braku zwykłych instytucji służących sprawom społeczno-politycznym. W Krakowie i we Lwowie, a także w Wilnie granice społeczne były ostrzejsze, a zapewne i rozmowy o sprawach społecznych bardziej wyspecjalizowane, mniej też “uspołecznione", bo w pierwszych dwu miastach więcej było okazji do wypowiedzi na innym forum. Podejmowano też rozmaite inne próby mające zastąpić brak instytucji życia politycznego, parlamentu, samorządu, wolności obywatelskich. Zwykłe organizacje, występujące także w innych warunkach politycznych, tu czasem nabierały charakteru politycznego, zajmowały się także sprawami nie wynikającymi ze statutu. Towarzystwa dobroczynności pod pozorem celów dobroczynnych organizowały odczyty, prelegent jednak bywał dobrany w sposób nie mający wiele wspólnego z dobroczynnością, budowa pomnika ku czci wieszcza narodowego nabierała charakteru działalności politycznej, nie były od tego charakteru wolne nawet sprawy mody; w okresie powstania styczniowego rozpowszechniły się rozmaite ozdoby o symbolice politycznej. Tak więc nawet obieg informacji w sprawach całkowicie neutralnych już przez sam fakt, że odbywał się tymi samymi drogami, co i obieg informacji o znaczeniu społeczno-politycznym, formował się pod wpływem sytuacji ogólnej, a jego zakres i rytm nosiły wyraźne tego ślady. Z drugiej zaś strony działał silny nacisk informacji politycznych nic znajdujących ujścia w normalnych drogach i poszukujących wobec tego dróg właściwych dla informacji neutralnych politycznie. 585 Sposób życia Sposobem życia podstawowej części narodu zaczęto się w wieku XIX interesować w stopniu uprzednio nie spotykanym. Wprawdzie i dawniej autorzy mówiąc o naprawie stosunków społecznych czy o ekonomice folwarcznej opisywali warunki, w jakich żyje lud polski i domagali się poprawy tych warunków, wprawdzie i dziewiętnastowieczni propagatorzy postępu społecznego w podobny sposób mówili o nędzy chłopskiej, o prymitywizmie bytowania, można byłoby więc powiedzieć, że niewiele tu uległo zmianie. Pojawiło się jednakże również spojrzenie nowe, uprzednio właściwie nie spotykane. Zainteresowanie lucern i twórczością ludową, jakie przejawiał romantyzm, postępy nauki, a w szczególności językoznawstwa, historii, geografii, a także wpływ polityki poszukującej uzasadnienia odrębności lub wspólnego pochodzenia narodów, wreszcie zmiana rozumienia samego terminu naród skierowały uwagę niektórych badaczy na obyczaje ludowe, twórczość ludową, stroje i w ogóle na sposób życia w tym węższym znaczeniu. Początkowo po amatorsku lub z doświadczeniami wyniesionymi z innych nauk opisywano zwyczaje, odzież, sprzęty, budynki, spisywano pieśni i opowieści ludowe. Zainteresowania owe ograniczano jednak w zasadzie do ludności -wiejskiej, a metodę badawczą jedynie do opisu i utrwalania tego, co zasłyszano lub dostrzeżono. Miasta, jako mniej liczne lub nowe w krajobrazie polskim, nie przyciągały uwagi etnografów. Działalność ta jednak pozwoliła dostrzec wielkie zróżnicowanie kultury ludowej, jej odrębności regionalne, zależność od warunków przyrodniczych i od stosunków społecznych, trwałość obyczaju. Właśnie w XIX wieku owe dotychczas trwałe obyczaje poddane zostały najrozmaitszym naciskom. Migracje ludności sprzyjały przenoszeniu i konfrontacji obyczajów i rzeczy, rozwój miast i napływ ludnpści ze wsi prowadził ku “umiastowieniu" stroju i obyczaju nie tylko wśród przybyłych do miasta, ale także wśród ludności wiejskiej - “miastowi" odwiedzając rodziny na wsi przynosili ze sobą nowe wzory. Rozwój rynku, przejście na pracę najemną i odejście od samowystarczalności gospodarstwa wiejskiego sprzyjały rozpowszechnianiu się na wsi produktu fabrycznego, niekiedy nawet naśladującego wyroby ludowe (np. tkaniny odzieżowe, chustki). Zmiany w gospodarstwie wiejskim, wprowadzenie nowych rodzajów upraw, a także nowości techniki rolnej prowadziły ku zmianom niektórych produktów wytwarzanych tradycyjnie na wsi (np. alkohol zamiast z żyta - z kartofli). Prowadziły też i do zmiany niektórych zwyczajów związanych z dotychczasowym sposobem produkcji wiejskiej (budownictwo wiejskie itp.). W tym samym kierunku działały zmiany rozmieszczenia gruntów (w związku z parcelacją i komasacją), pewien postęp oświaty. Przy tym wszystkim dość zamknięty charakter społeczności wiejskiej był istotną barierą dla przenikania na wieś elementów kultury miejskiej. Poczucie inności, wynikające zarówno z aktualnych warunków życia, jak i z długiej 586 ,RffźWe- n r E s ii"" Różne nieszczęścia (rys. F. Kostrzewski) Zróżnicowanie sytuacji różnych grup społecznych tradycji, sprawiało, że w niektórych wypadkach elementy nowe przyswajane były powierzchownie i niejako przejściowo