Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
198 Tomasz Schramm Wiek XX ju¿ nixn nie by³. Ju¿ po pierwszej wojnie œwiatowej mo¿na by³o zauwa¿yæ zmniejszanie mocarstwowej pozycji gospodarczej czy kulturowej naszego kontynentu oraz s³abniêcie jego dominacji nad terytoriami zale¿nymi. Œwiadczy o tym inna wypowiedŸ, opatrzona dat¹ 1935: "Europa nie ma ju¿ nic do zdobycia na czterech kontytentach; mo¿e jedynie oœmielaæ siê mieæ nadziejê na utrzymanie z bied¹ tego, co zdoby³a, a powa¿nie jej zagra¿a, ¿e to utraci (...) Oœ œwiata przesuwa siê: najpierw sz³a przez Morze Œródziemne, potem przez Atlantyk; dzisiaj idzie przez Pacyfik. Mocarstwa, którejutro bêd¹ decydowa³y o naszych losach to Stany Zjednoczone, jeœli zdo³aj¹ przezwyciê- ¿yæ kryzys, Rosja Sowiecka jeœli zdo³a przetrwaæ i ewoluowaæ w kierunku narodowym, wreszcie Japonia, na Dalekim Wschodzie odgrywaj¹ca rolê zjednoczyciela i nauczyciela, któr¹ w Niemczech odegra³y Prusy."z Nie jest to profetyzm na miarê zawartego w poprzednio przytoczonych s³owach, raczej obserwacja status praens i wyraŸnie rysuj¹cych siê perspektyw. Celnoœæ jej znalaz³a potwierdzenie w bardzo nied³ugim czasie. Wojna lat 1939-1945 w pe³ni zas³ugiwa³a na miano wojny œwiatowej. Œwiatowe cele agresorów i œwiatowy zasiêg frontu przeciw nim skierowanego implikowa³y te¿ globalne rozstrzygniêcia powojenne. By³y one dzie³em "Wiel- kiej Trójki", ale Wielka Brytania, która do wojny wchodzi³a jako pierwszo- planowe mocarstwo europejskie i œwiatowe, koñczy³a j¹ wyraŸnie na pozycji "brillant second". Tam, gdzie Stalin i Roosevelt dochodzili do porozumie- nia, Churchill nie by³ w stanie wp³yn¹æ na zmianê decyzji. Tak jak wojna zakoñczy³a siê triumfem potencja³ów militarnych: amerykañskiego i radziec- kiego (zostawiamy w tej chwili na boku ogromne zró¿nicowanie ich charak- teru), tak i oblicze powojennej Europy by³o dzie³em tych dwóch potêg - nie tylko œwiatowych swoj¹ rang¹, ale i nieeuropejskich. Znaczenie dawnych mocarstw europejskich zmala³o. Wielka Brytania i Francja, nie mówi¹c o pokonanych W³oszech i Niemczech, nie odzyska³y pozycji, jak¹ mia³y na kontynencie w okresie miêdzywojennym - chocia¿ w wypadku tego ostatniego pañstwa zasadnoœæ powy¿szego stwierdzenia zdaje siê byæ ograniczona w cza- sie. Po roku 1945 œwiatowy uk³ad si³ zosta³ okreœlony przez konfrontacjê amerykañsko-radzieck¹, wkrótce zaznaczon¹ rywalizacj¹ nuklearn¹. Znalaz³o to odbicie w podziale starego kontynentu. Nast¹pi³o odwrócenie dawnej zale¿noœci, sprzed roku 1914: teraz porz¹dek europejski by³ odzwierciedleniem porz¹dku œwiatowego. Pomoc amerykañska dla Europy mia³a charakter nie tylko militarny, ale i gospodarczy, w obu aspektach wystêpowa³a nie tylko w czasie samej wojny, ale i po jej zakoñczeniu. Jeœli chodzi o okres wojny, wska¿my nie tylko na z Gonzague de Reynolds, L'Europe tragique. La Róvolution moderna. La fin d'un monde, Paris 1935, ss. 419, 425). Europa w œwiecie po 11 wojnie œwiatowej 19g znacz¹c¹ obecnoœæ wojsk amerykañskich na europejskim teatrze zmagañ (i to nie o d 6 czerwca 1944 roku nale¿y to liczyæ, lecz od 8 listopada 1942), ale i na wczeœniejsze zaanga¿owanie USA we wspieranie wysi³ku materia³owego w walce z Niemcami (land-lease, pomoc dla ZSRR). Po wojnie widzimy sta³¹ obecnoœæ armii amerykañskiej w Europie - armii, przypomnijmy, maj¹cej zra- zu monopol atomowy w œwiecie - wzmocnion¹ niebawem poprzez formalne zobowi¹zania w ramach Paktu Pó³nocnoatlantyckiego. W aspekcie gospodar- czym pomoc amerykañska wyra¿a³a siê przede wszystkim planem Marshalla. W przeciwieñstwie do zaanga¿owania militarnego, dla tego drugiego mo¿na dostrzec pewien odpowiednik w okresie miêdzywojennym. Wtedy to, gdy Europa grzêz³a w niemo¿noœci uporania siê z problem reparacji niemieckich i zwi¹zanego z tym kryzysem, w miêdzynarodowych stosunkach finansowych, trudnoœci rozwi¹za³a interwencja zza oceanu. Plan Dawesa przyniós³ coœ w rodzaju arbitra¿u rozstrzygaj¹cego spory, zarazem zaœ potê¿ny zastrzyk kapita³u, co znakomicie przyczyni³o siê do wejœcia w okres prosperity. Plan Marshalla mia³ rozleglejsze znaczenie. Stanowi³ ca³oœciowy projekt odbudowy zniszczonej gospodarki europejskiej (plan Dawesa tyczy³ reparacji i koncentrowa³ siê na jednym kraju), wyraŸniejszy by³ jego aspekt polityczny. Niemniej jednak w przyjêtej w tym miejscu perspektywie mo¿na oba zinterpretowaæ jako symptomy sukcesywnego s³abniêcia pozycji Europy wobec Stanów Zjednoczonych, pozycji przede wszystkim gospodarczej, ale i - zw³aszcza w drugim wypadku - politycznej. Obok planu Marshalla, zauwa¿alnego i odczuwalnego przede wszystkim z perepektywy europejskiej, wspomnieæ nale¿y jeszcze jedn¹ nazwê-symbol: Bretton Woods. Konferencja miêdzynarodowa, która mia³a tam miejsce w lipcu 1944 roku nakreœli³a w ogólnym zarysie ramy œwiatowego porz¹dku finansowego, powo³uj¹c Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy. Kluczowe w nim miejsce zajê³a waluta amerykañska. Dolar sta³ siê nie tylko filarem i punktem odniesienia œwiatowych stosunków ekonomiczna-finansowych, ale i symbolem. Zaj¹³ on w ten sposób - i to wyraŸniej jeszcze - miejsce które on- giœ przypada³o funtowi. Truizmem i bana³em jest wskazywanie, ¿e przyczyn¹ przedstawionych zmian by³y w pierwszym rzêdzie straszliwe i wielorakie zniszczenia, jakie przynios³a Europie wojna lat 1939-1945