Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
W zakresie społecznym działał Kościuszko radykalnie, ale ostrożnie: pragnął wzorem amerykańskim powołać pod broń naród, ale nie chciał zrażać szlachty, warstwy liczebnej, uzbrojonej i przynajmniej z tradycji rodowej do walki przywykłej. Stąd francuskie hasło: "Wolność, Równość, Braterstwo" zmodyfikował, zastępując je hasłem: "Wolność, Całość, Niepodległość". Niemniej zapowiedź powołania pod broń wszystkich mężczyzn między 18 a 40 rokiem życia musiała pociągnąć za sobą reformę poddaństwa włościan. Wspomniany już brak wyraźnego odwołania się do Konstytucji 3 Maja był sygnałem, iż w otoczeniu Naczelnika myślano o innych, nowych i radykalniejszych reformach.
Ryć. 98. Klamra-medalion z bandoliery (pasa-tadow-nicy) gen. Jakuba Jasińskiego. Wewnątrz sylwetowy portrecik Tadeusza Kościuszki, rok 1794 (Muzeum Narodowe w Krakowie).
Na podstawie powstańczego aktu krakowskiego z 24 marca 1794 roku, uzupełnianego i rozwijanego późniejszymi rozporządzeniami, wiosną 1794 roku powstał szczególny ustrój, w pewnym tylko stopniu nawiązujący do dawnych koncepcji konfederacyjnych;
bynajmniej jednak nie miał być konfederacją szlachecką, gdyż akt powstańczy adresowany był do "obywateli-mieszkańców".
Najwyższą władzę, tj. dowództwo nad siłami zbrojnymi, ale także władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą sprawował Naczelnik. Jako Naczelnik powstania, zyskał Kościuszko uprawnienia równe niemalże dyktatorom w starożytnym Rzymie, ograniczone oczywiście wyraźnie tylko do okresu wojny. Do pomocy w koordynacji działań powstańczych otrzymał Naczelnik rząd: najpierw Radę Zastępczą Tymczasową, a od końca maja 1794 roku - Radę Najwyższą Narodową. Działała ona
156
Ku nowemu ustrojowi
Uniwersał Połaniecki wydany 7 maja 1794 roku
Tadeusz Kościuszko, Najwyższy Naczelnik siły zbrojnej narodowej.
Do komisyi porządkowych wszystkich ziem i powiatów [...].
Zalecam [...] komisyjom porządkowym województw i ziem w całym kraju, aby następujące urządzenie do wszystkich dziedziców,
posesorów i miejsce ich zastępujących rządców wydały:
1. Ogłosi ludowi, iż podług prawa zostaje pod opieką rządu krajowego.
2. Że osoba wszelkiego włościanina jest wolna.
3. Że lud rna ulżenie w robociznach tak, iż ten, który robi dni 5 lub 6 w tygodniu, ma mieć 2 dni opuszczone w tygodniu; który robił 3 lub 4 w tygodniu, ma mieć opuszczony dzień jeden; kto robił dni 2, ma mieć opuszczony dzień jeden; kto robił w tygodniu dzień jeden, ma teraz robić w dwóch tygodniach dzień jeden. Do tego, kto robił pańszczyznę we dwoje, mają mu być opuszczone dni po dwoje. Kto robił pojedynczo, mają mu być opuszczone pojedynczo. Takowe opuszczenie trwać będzie przez czas insurekcyi, póki w czasie władza
l
y!''T A D 3
E U S Z KOS
C I U S Z K O
i
' v 'N
no M,v,mt>tr Hłiwjttwipnfi II^ZWKKII
2/e.t/ j fomjtyif.
l
i
"' *"^1ESS^
:i^X^Lłra^^
;
\ ' *wt*^n/ys7l^&*«
fiffilllsillll
!
i
i " Mlini)*"*., lM,y 0 wi«a. .m
; . ifeltlHffl" jflWittjlłt, |W*W* lilł1
twiłijfu-jfaM* poluBKjfflj Witj'0 ; - wftjl l's «w*!ł= MClnm(» ( uny •!•-•• tidli, i mWM lat iflft ila«wił(|c<«
! . &*iłiijiK