Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.

 

celownik komu, czemu się przyglądam? domowi domom B. biernik kogo, co widzę? dom domy N. narzędnik kim, czym się zachwycam? domem domami Msc. miejscownik o kim, o czym mówię? (o) domu (o) domach W. wołacz domu! domy! Przez przypadek odmieniają się rzeczowniki, zaimki, przymiotniki, liczebniki oraz imiesłowy przymiotnikowe. Tylko niektóre rzeczowniki i przymiotniki obcego pochodzenia są nieodmienne, np. boa, jury, khaki, moro. Przypadki mają w języku polskim zasadniczo funkcję składniową, czyli sygnalizują, między którymi wyrazami w zdaniu istnieją związki składniowe. Niekiedy przypadki mają też funkcję znaczeniową, czyli forma przypadka wykorzystywana jest do nadania rzeczownikowi użytemu w zdaniu określonego znaczenia, np. piszę piórem — forma na-rzędnika piórem sprawia, że rzeczownik pióro oznacza w zdaniu narzędzie czynności. Mianownik służy do wskazywania w wypowiedzi jednej z najważniejszych części zdania, czyli podmiotu, np. Dom stoi na wzgórzu, albo, rzadziej, wskazuje, że jest to orzecznik, np. Piotr to geniusz, lub przydaw-ka rzeczowna w związku zgody, np. człowiek instytucja. Dopełniacz jest przypadkiem najczęściej używanym w języku polskim, ponieważ ma bardzo dużo funkcji zarówno składniowych, jak i znaczeniowych. Formę dopełniacza przyjmuje w zdaniu dopełnienie bliższe po zaprzeczonym orzeczeniu, np. Me mam pieniędzy, oraz inne dopełnienia po s 145 Językowy obraz świata orzeczeniach wyrażonych określonymi czasownikami, np. bać się burzy; przestrzegać przepisów; używać kremu, oraz liczne przydawki dopełniaczowe, np. dom ojca; okładka książki; czytanie książek; przyjazd Janka. W formie dopełniacza pojawia się tzw. podmiot logiczny, np. brakuje chleba; ubywa wody. Przydawki dopełniaczowe umożliwiają w polszczyźnie wyrażanie wielu znaczeń: > przyjazd + (D) Janka oznacza to samo, co Janek przyjechał, czyli wyrażamy stosunek między czynnością i jej wykonawcą; > mądrość + (D) ojca oznacza to samo, co ojciec jest mądry, czyli wyrażamy stosunek między cechą a jej posiadaczem; > czytanie + (D) książek oznacza to samo, co ktoś czyta książki, czyli wyrażamy stosunek między czynnością i obiektem tejże czynności; > chłopiec + (D) wysokiego wzrostu oznacza to samo, co chłopiec ma wysoki wzrost, czyli wyrażamy stosunek miedzy osobą, przedmiotem a jakąś jego charakterystyczną cechą; > dom + (D) Janka oznacza, to samo, co Janek ma dom, czyli wyrażamy stosunek między przedmiotem posiadanym a jego posiadaczem. Używając dopełniacza w połączeniach z rzeczownikowymi nazwami miary albo ilości, np. szklanka mleka; worek pszenicy; połowa wojska; szmat drogi, wyrażamy tym samym, że coś [mleko, pszenica...) występuje w ograniczonej ilości. Zwróćmy jeszcze uwagę na takie pary wyrażeń: zjadł czekoladę i zjadł czekolady. Forma dopełniacza czekolady ma tu też znaczenie ilościowe: „trochę, jakąś część, nie całość" —jest to tzw. dopełniacz cząstkowy. Konstrukcje z dopełniaczem służą też do wyrażania w zdaniu okolicznika czasu, np. pewnego dnia zjawił się...; któregoś zimowego wieczoru przyszedł... Celownik wyraża dopełnienie dalsze, wskazuje na osobę lub przedmiot, ku któremu kieruje się czynność orzeczenia, np. Janek dał Ehuie zeszyt. Dopełnienie w celowniku występuje np. po takich czasownikach: dać, przynosić, opowiadać, mówić, pomagać, służyć, szkodzić + komu, czemu. Używamy też celownika w zdaniach bez podmiotu mianownikowego, opisujących mimowolne doświadczanie przez żywą istotę (osobę) jakiegoś stanu psychicznego, np. przykro mi; Piotrusiowi chce się już spać; Zosi jest smutno. Takie konstrukcje celownikowe są typowe dla języków słowiańskich. 146 Rzeczywistość widziana przez pryzmat kategorii gramatycznych Współcześnie w polszczyźnie stopniowo ginie celownik wyrażający stosunek między posiadaczem a rzeczą posiadaną, typu: mat/ca dzieciom (= matka ma dzieci), na imię mu Jan (= on ma na imię Jan). Biernik jest typowym przypadkiem dopełnienia bliższego przy czasownikach przechodnich, czyli takich, które można przekształcać ze strony czynnej na bierną, np. nauczyciel ocenia ucznia; uczeń jest oceniany przez nauczyciela. Oprócz tego konstrukcje biernikowe mogą mieć znaczenie okolicznika miary trwania w czasie, np. chorował dwa tygodnie, albo w przestrzeni, np. szedł pieszo trzy kilometry. Narzędnik może być w zdaniu orzecznikiem, np. Michał jest lekarzem, albo jakimś dopełnieniem, zwykle dalszym, np. cieszył się prezentami; interesuje się muzyką, rzadziej dopełnieniem bliższym, jak w zdaniu on kieruje tym zespołem (ten zespół jest kierowany przez niego). Przede wszystkim narzędnik ma wiele konkretnych znaczeń, a mianowicie wyraża w zdaniu narzędzie czynności: piszę piórem, sposób: mówił półgłosem, przyczynę: przymierali głodem, miejsce: szedł ulicą. Wtedy występuje w zdaniu w funkcji okolicznika. Miejscownik to przypadek używany zawsze razem z jakimś przy-imkiem. Służy do wyrażania różnych okoliczników, np. miejsca: Dzieci bawią się na boisku szkolnym. Może być także dopełnieniem przyimkowym przy pewnych czasownikach, np. myślał o wakacjach; opowiadał o swoich przygodach, lub przydawką przyimkową, np. legenda o smoku wawelskim. Podstawową jego funkcją jest jednak wyrażanie lokalizacji w przestrzeni, np. pracuje w domu, lub umiejscowienia w czasie, np. pracował w nocy