Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Operatem losowania dla schematu losowania grupowego jest ponumerowany spis grup, a mechanizmem losowania mogą być tablice liczb losowych. 4.3.5. Losowanie wielostopniowe Schemat ten jest kombinacją omówionych już wyżej schematów losowania. W naj- prostszej wersji jest to schemat losowania dwustopniowego. W pierwszym etapie losowania dobieramy na podstawie odpowiedniego operatu losowania próbę złożo- ną z k grup (etap losowania grupowego). W drugim etapie sporządzamy dla każdej z ifc grup odrębny operat losowania i losujemy z każdej grupy pewną liczbę ele- mentów (etap losowania nieograniczonego indywidualnego). Oto sposób przeprowadzenia losowania wielostopniowego: etap 1. — warstwujemy populację, etap 2. — z każdej warstwy losujemy niezależnie, wg oddzielnych operatów losowania, pewną liczbę grup, etap 3. — z każdej grupy, w ramach każdej warstwy, oddzielnie losujemy zależnie pewną liczbę elementów (wg schematu nieograniczonego indywidualnego albo systematycznego). W losowaniu wielostopniowym zakładamy, że poszczególne losowania są od siebie niezależne. Mimo faktu, że losowanie wielostopniowe jest mniej efektywne od losowania grupowego jednostopniowego, względy natury praktycznej (łatwiej i6« 243 skonstruować odpowiednie operaty losowania, mniejszy koszt badania) decydują o tym, że wielu badaczy decyduje się na taki sposób doboru próby. Rozpatrzmy teraz, na przykładach, konkretne zastosowanie przedstawionego wyżej schematu losowania. Dobór uczniów klas VIII do próby z populacji uczniów tych klas szkół pod- stawowych dużego miasta można przeprowadzić wg schematu wielostopniowego: warstwowo-grupowo-indywidualnego. Traktujemy dzielnice miasta jako warstwy, a szkoły jako grupy. Rozporządzając spisem dzielnic w mieście, wykazem szkół w dzielnicach i spisem uczniów klas VIII, możemy na podstawie tablic liczb loso- wych prawidłowo przeprowadzić wylosowanie próby. Będzie to przebiegało wg następujących etapów: (1) wylosowanie z każdej dzielnicy k szkół, (2) wylosowanie z każdej szkoły np. jednej klasy VIII, (3) wylosowanie z każdej klasy VIII / ucz- niów. W badaniach Tyszkowej (1972, s. 127) np. wylosowano z 80 szkół podsta- wowych w Poznaniu 4 szkoły. Następnie z każdej wylosowanej szkoły losowano kolejno klasy, oddziały i dzieci. Według podobnego schematu dobrał próbę dzieci z klas I Rembowski (1972, s. 81). Z 73 szkół podstawowych w Gdańsku wylosował on 11, w których były łącznie 33 klasy I. Z każdej z 33 klas I losował w sposób systematyczny co trzecie dziecko, poshigując się dziennikiem lekcyjnym, jako ope- ratem losowania. 4.4. Testowanie losowości próby Po pobraniu elementów populacji do próby badacz powinien przystąpić do testo- wania hipotezy mówiącej o tym, że pobrana przez niego próba jest próbą losową. Mówiąc inaczej, chodzi tu o sprawdzenie, czy porządek (kolejność) w jakim po- szczególne elementy były pobierane z populacji jest porządkiem losowym. Do tego celu stosuje się test serii Walda-Wolfowitza (podaję go za: Siegel, 1956, s. 52-58; wybór testów przeznaczonych do weryfikacji hipotezy, że próba ma charakter lo- sowy zawarty jest w pracy Domańskiego, 1979, rozdz. 3.). Test ten oparty jest na teońi serii: „serią nazywamy każdy podciąg złożony z kolejnych elementów jed- nego rodzaju, utworzony w ciągu uporządkowanych w dowolny sposób elementów dwu rodzajów" (Greń, 1975, s. 139). Przypuśćmy, że badacz zainteresował się tym, czy wśród dzieci przebywają cych w przedszkolu i bawiących się w jednym pomieszczeniu występuje wyraźna przewaga jednej z płci (dziewczynek), jeżeli chodzi o zwracanie się o pomoc do wychowawczyni. W tym celu w obranym okresie notował on kolejno płeć dzieci zgłaszających się o pomoc do wychowawczyni (stosował oznaczenia: K dziew czynki, M — chłopcy). Uzyskał ciąg złożony z 30 elementów: XXX M X MM X MM XXXX M XX MM XX MM XX M XXXX Zgodnie z wyżej przytoczoną definicją serii mamy w naszym ciągu 30 ele- mentów aż 15 (k = 15) podciągów złożonych bądź z elementów K, bądź z elemen- tów M, czyli 15 serii. Czy ta liczba ?=15 serii świadczy o losowości prezentowa- nego tu porządku? Na to pytanie odpowiemy po zapoznaniu się z testem Walda-- Wolfowitza. Zastosujmy następujące oznaczenia: niech ni oznacza liczbę elementów jed- nego rodzaju w ciągu, a n2 liczbę elementów drugiego rodzaju; nx + n2 = N. Przez k oznaczać będziemy liczbę serii. Jest ona statystyką testu Walda-Wolfowitza. W tab. la i Ib (por. Dodatek A) podano wartości krytyczne statystyki k na poziomie a=0,05, gdy n2 *? 20 i nx =s 20. Odrzucamy hipotezę o losowości próby, gdy liczba serii jest równa lub mniejsza od wartości k' leżącej na przecięciu wiersza odpowia- dającego «] i kolumny odpowiadającej n2 w tab. la (zbyt mało serii), lub gdy liczba serii jest równa lub większa od wartości k" w tab. Ib (zbyt dużo serii)