Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Z uwagi na swe powiązanie z konkretnym przeżyciem i obiektem, krótkotrwałość i prze- mijalnośćjemocje są z natury epizodyczne. Tkwią one w konkretnych kontekstach sytuacyj- nych i czasowych, w związku z czym ich integracja w coś na kształfuogoTnionej emocji wobec danego obiektu jest utrudniona. Sądzić natomiast można, że „uogólniona" czy typowa emocja związana z umysłową reprezentacją danego obiektu jest po prostu'emocją modalną,!,! najczęściej przez podmiot przeżywanej w kontakcie z tym obiektem. Inaczej jest w przypad-B ku ocen, które z natury bardziej są oderwane od przeżyć podmiotu i ich kontekstu, a bliżej- związane z samym obiektem. Owo oderwanie od konkretnych epizodów z biografii! podmiotu bardziej umożliwia ich rzeczywiste uogólnienie i integrację./Interesującymi poparciem tego rozumowania są wyniki badań nad percepcją kandydatów w wyborach! prezydenckich (w USA - Abelson et al., 1982). Wyborcy proszeni byli o ocenę głównych! kandydatów (jak dalece wydają się oni uczciwi, egoistyczni itp.) oraz o zrelacjonowanie, czyi zdarzyło im się przeżywać w związku z danym kandydatem określone emocje (czy X wywołali w tobie kiedykolwiek gniew? ..., nadzieję? ... itp.). Tendencja do pozytywnego oceniania kandydata okazała się dość silnie i, oczywiście, ujemnie skorelowana z tendencją dol wystawiania mu ocen negatywnych (r = —0,50), podczas gdy analogiczna korelacja okazała się dla uczuć pozytywnych i negatywnych znacznie słabsza (r = —0,26). Dane te dotyczą ca prawda nie integracji różnoimiennych ocen i emocji, lecz ich współistnienia, niemniej sugerują, że tolerancja na ambiwalencję wyższa jest dla emocji niż dla ocen. Emocje, nastroje i oceny są więc zjawiskami o częściowo odmiennej naturze, jakkolwieB granice między nimi są dość rozmyte, a wszystkie te trzy rodzaje zjawisk afektywnych mogą występować równocześnie i zwykle pozostają ze sobą silnie skorelowane. Niniejsza książki koncentruje się, zgodnie ze swym tytułem, głównie na procesach oceniania, choć w wielu miejscach będzie mowa o zjawiskach afektywnych w ogólności, bądź też o wpływi wywieranym na oceny przez emocje i nastroje. 1.3. WARTOŚCIOWANIE A POZNANIE: JEDEN CZY DWA SYSTEMY? W kwestii wzajemnego stosunku między procesami wartościowania i procesami poznani wskazać można przynajmniej trzy różne stanowiska zakładające: (1) wtórność zjawi afektywnych wobec poznania; (2) ich wzajemną niezależność; bądź też (3) pierwotno afektu względem poznania. Mimo iż wzajemnie sprzeczne, wszystkie trzy stanowiska wyda 12 się trafne w świetle dostępnych danych, choć oczywiście prawdziwość każdego z ograniczona jest jedynie do pewnego zakresu warunków. nich 1.3.1. Wtórność zjawisk aj'aktywnych wobec poznania Istotną tendencją charakteryzującą ewolucję teoretyzowania w psychologii społecznej laft 60. i 70. było „przesunięcie poznawcze", tj. wzrastająca tendencja do (1) traktowania zewnętrznych, sytuacyjnych czynników regulacyjnych bardziej jako źródła informacji^niż stymulacji; (2) utożsamiania wewnętrznych czynników regulacyjnych raczej z prawidłowo- ściami przetwarzania informacji niż z procesami popędowo-motywacyjnymi oraz (3) trak- towania zachowania jako uzależnionego bardziej od wewnętrznych niż zewnętrznych czynników regulacyjnych (Wojciszke, 1980a). Twierdzenie takie uzasadnia analiza czterech kolejno po sobie następujących, a dominujących w psychologii społecznej rodzin koncepcji teoretycznych: teorii dysonansu i innych koncepcji zgodności poznawczej, poznawczej teorii społecznego uczenia się, koncepcji atrybucyjnych oraz nurtu zwanego social cogniiion~(konccpc'}\ organizacji i funkcjonowania struktur wiedzy, takich jak schematy, skrypty, scenariusze itp.). Analogiczną tendencję zauważyć można również w teorii motywacji (np. Heckhausen i Weiner, 1972) oraz w teorii osobowości (np. Cantor i Kihlstrom, 1986; Łukaszewski, 1974; Mischel, 1973). Przesunięcie poznawcze doprowadziło do wyjaśniania na podstawie prawidłowości przetwarzania informacji większości zjawisk stanowiących przedmiot zainteresowania psychologii - od pamięci do kształtowania postaw czy atrakcyjności i spostrzeżeń interpersonalnych. Ów swoisty „imperializm poznawczy", jak określił tę tendencję Robert Zajonc, nic ominął również zjawisk afektywnych, które do niedawna były dość powszechnie: konceptualizowane jako zjawiska postpoznawcze, tj. stanowiące rezultat zaawansowanego* przetwarzania informacji odbieranych przez człowieka. dane sensoryczne kodowanie kodowanie wyższego rzędu poznawcze reprezentacje reakcja sensoryczne informacji bodźcowej afektywna ł ? pamięć lys. 2. Typowa konceptualizacja reakcji afektywnej jako pochodnej w stosunku do przetwarzania informaojii (źródło: Zajonc, 1980, s. 153)