Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Godne pochwały jest posiadanie wszystkich cnót i tylko cnót. 2. Niemożliwością jest posiadanie wszystkich cnót i tylko cnót. 3. Postępować w każdej sytuacji cnotliwie jest politycznie szkodliwe. 4. Jest politycznie użyteczne, kiedy się w razie potrzeby czyni z przywar mądry użytek. 5. Najpierw sprawdź, czy określone postępowanie polega tylko na stwarzaniu pozorów działania cnotliwego lub nie cnotliwego, zamiast pospiesznie zakładać konflikt między bon&ftum i utile. 6. Nie pozwalaj, by zwłaszcza w sprawach ważnych dla rządzenia otaczała Cię opinia pozbawionego cnót. 7. Unikaj ziej opinii także co do wad, które me są ¦ważne w sprawach rządzenia, ale nie martw się, kiedy okaże się to niemożliwe albo przychodzi z trudem. 8. Nie martw się opinią człowieka niecnotliwego, jeżeli jest ona politycznie niezbędna i pożyteczna. Musisz ją tylko starannie ukrywać. 9. Staraj się, by kochano Cię i by bano się Ciebie; jeżeli się tego me da pogodzić, przedkładaj to drugie nad pierwsze. 105 10. Unikaj wszystkiego, co Ci może zaskarbić nienawiść lub pogardę. Można by się pokusić o uznanie osławionych rozdziałów Jdtgcta za jednorazowy poślizg. W końcu chodzi o zaledwie siedem spośród dwudziestu sześciu rozdziałów (VII, VIII, XV — XIX), a i sam Kfiążę to zaledwie niewielka cząstka obfitego pisarstwa. Do tego książeczka mówi o książętach, a me o republikach, i to nade wszystko o takich, którzy doszli do władzy dzięki cudzej pomocy zbrojnej, szczęściu i przestępstwom. Została ona — jak wiadomo — napisana w ciągu niewielu miesięcy, w gorzkiej samotności toskańskiego majątku i w poczuciu rozpaczy z powodu utraty godności, wygnania, aresztowania, tortur, bezrobocia i faktycznego zakazu wykonywania pracy. Czyżby zatem pismo wynikające wyłącznie z nieszczęśliwych okoliczności? Wniosek byłby fałszywy! Gdyż gloryfikację arcyłotra Cesare Borgii przejął Ma-chiavelK w dużym stopniu — z dziesięcioletniej perspektywy ¦— ze swoich raportów poselskich, i opuszczając uwagi krytyczne, w miarę możliwości apologetyczne tony jeszcze nasilił. Rozważania zaś, które pisał w całkowitym spokoju i które w przeważającej mierze poświęcone są republikom, nie wnoszą żadnych korektur. Prawda, ze w utworze rym trudno doszukać się tak precyzyjnych receptur przenikniętych porcjami jadu z pracowni alchemii. Trujące ziarna są w poważnym stopniu rozproszone w mądrych obserwacjach, których walory są bezsporne. Posłużmy się kilkoma tylko przykładami. Wspomniane już wyżej usprawiedliwienia braterskiego mordu Romulusa 106 pochodzi z Rozważani'. MachiavelH opowiada się za zdecydowanym rozprawianiem się z politycznymi wrogami, rozważając trzy alternatywy: zniszczyć, przepędzić, pojednać się — traktuje ostatnią za najbardziej szkodliwą, pierwszą natomiast za najbardziej korzystną270. Relatywizując, czyli łamiąc zasadę pacia dunł aewarwa, odwołuje się daKótgcia271. Podejmuje ponownie, w formie ogólnego jcenarium271, pochwałę haniebnej rzezi z Sinigaglii, która potem miała tak fascynować czy wręcz wprawić w niekłamany zachwyt Adolfa Hitlera273; trzeba ukrywać swe zamiary, zwodząc przyjaźnią odbierać przeciwnikom broń i mordować ich za pomocą ich własnej broni, wszystko we właściwym czasie. PUŁAPKA POWSZECHNEGO DORRA Wpierw sukces, potem moralność; w razie konieczności utile ma pierwszeństwo przed honedttun. Oto kluczowa wypowiedź, którą Machiavelli przeciwstawia starej szkole etyki politycznej. Trzeba mu wszakże poczytać na dobro, ze me rozumie pojęcia pożytku jako synonimu osobistego interesu, osobistego bogactwa i władzy dla siebie. „Korzyść" jest utożsamiana z dobrem publicznym; to zaś spoczywa w najlepszych rękach w republikańskim państwie prawa. Machiavelli jest republikaninem. Ktiążę pełni funkcje ustawodawcy i — tam gdzie to jest możliwe — twórcy republiki. Natomiast w ramach już istniejącego 107 państwa przypada mu rola politycznego przywódcy, reformatora państwa i najwyższego wodza. Urzędnicy, obywatele i poddani służą wyłącznie dobru ogólnemu. Ani egocentryczni karierowicze, ani pomocnicy „ekonomicznego człowieka" (fwrrw oeconomtćuó) nie mogą powoływać się na Machiavellego. Czyżby był — wyrażając się nowocześnie — komunitarystą?^ Czy tez błądzi po omacku, uciekając przed pułapką liberalnego egoizmu w stronę przeciwnej pułapki, jaką jest dobro ogólne? Właśnie tu tkwi etyczny problem i — jak sądzę — etyczny deficyt: polega on na wyolbrzymianiu dobra ogólnego, absolutyzowaniu interesu publicznego, jednostronnym maksymalizowaniu korzyści, uznawaniu racji stanu za najwyższą wartość, bezkompromisowym patriotyzmie, ubóstwianiu państwa, ściślej ubóstwianiu własnej ojczyzny. La verłu m&nu a heroin de limiteó — oznajmiał Mon-tesquieu275. Przeciwstawne sobie stanowiska Cycerona i Machiavellego nie mogą się ujawnić lepiej niz w następujących zdaniach: Cyceron: „Pojawia się pytanie, czy ta wspólnota (res publica — A.R.), która najbardziej odpowiada naturze, zawsze powinna być tez stawiana przed umiarkowaniem i samoograniczaniem się? Myślę, ze me. Albowiem niektóre postępki są po części tak szpetne, po części tak podłe, że mędrzec ich nawet dla ojczyzny nie jest gotów wyko nać "i76. Machiavelli: „Gdzie stawką jest dobro ojczyzny, nie wolno się zastanawiać nad tym, czy coś jest sprawiedliwe 108 czy niesprawiedliwe, łagodne czy okrutne, chwalebne czy wstydliwe; przeciwnie — bez względu na okoliczności trzeba czynić to, co pozwoli uratować jej byt i zachować k> --MO77 OSC Ł", Skutkiem absolutyzowania mteresu państwa jest dwojakiego rodzaju zło. Pierwsze dotyczy wewnętrznych stosunków między jednostką a państwem. Jednostka nie dysponuje wartościami samoistnymi, jest ona ujmowana jako kółko w mechanizmie całości. Wolność stanowi dla Machiavellego przede wszystkim niezależność na zewnątrz i wszechwładzę wewnątrz. Co prawda, w warunkach idealnych indywidualna wolność i polityczna aktywność zobowiązanych do jej obrony obywateli łączą się z samostanowieniem państwa, jednakże w razie konfliktu niezawisłość zewnętrzna ojczyzny dzierży prym. Drugie zło dotyczy zewnętrznych stosunków między państwem a innymi państwami. Kiedy „narodowy interes" jest ważniejszy od międzynarodowych traktatów, nie ma miejsca dla prawa narodów. W stosunkach wewnętrznych kraju egoizm jednostki i grupy powinien być wyłączony; samo państwo uosabia jednakże w kliniczne) postaci egoizm grupowy na wyższym szczeblu. W powiązaniu z ideą republiki ekspansywnej „nacjonalizm" wznosi się do rangi imperializmu. Imperialistyczny „nacjonalizm" i bezwzględny prymat zasady niezawisłości państwa są intensyfikowane przez odwrócenie „złotej reguły"^, którą znają wszystkie religie świata i która stanowi podstawę imperatywu kategorycznego Kanta279: „Czego nie chcesz, by czyniono To- 109 bie, tego nie czyń również innym", oraz pozytywnie: „Wszystko, czego pragniesz, by Wam czyniono, czyń także innym"