Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
III, "The Sane Society" r. 3; "Psychoanaliza a religia" (1955) itp. Natomiast we wcześniejszych pracach Fromma np. "Der Sabat" (1927) i "Die Entwicklung der Christus-dogmas" (1930), zamieszczonych w niniejszym wyborze, pojmuje on religię bezdefinicyjnie, w sposób zbliżony do potocznego. 11. E. Fromm, "Psychoanaliza a religia" (1955) w: E. Fromm, "Szkice z psychologii religii". Warszawa 1966. 12. E. Fromm, "Psychoanaliza i buddyzm Dzen” j.w.. s. 229. 13. E. Fromm, "Psychoanaliza a religia", w: E. Fromm. "Szkice ...”, cyt. wyd., s.134 i 138) 14. Pisał on o tym w "The Revolution of Hope", wyd. cyt. rozdz. V, 5. 15. A. Comte, “Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej. Rozprawa o całokształcie pozytywizmu", Warszawa 1973, s. 497-589. pisze o tym B. Skarga w: "Comte", Warszawa 1977. 16. A. de Tocqueville, "Dawny ustrój i rewolucja", Warszawa 1970. 17. M. Bierdiajew, "Problemy komunizmu", Warszawa 1981. 18. S. Ossowski “Dzieła" tom VI “Publicystyka -recenzje Warszawa 1970. - posłowie - wspomnienia" 19. R. Aron, "Koniec wieku ideologii", Paryż 1956. 20. J. M. Bocheński, "Marksizm -leninizm: nauka czy wiara?", Warszawa 1988. 21. E. Durkheim, "Elementarne formy życia religijnego", Warszawa 1990. 22. E. Durkheim, "Próba określenia zjawisk religijnych", Warszawa 1903. 23. E. Durkheim, "Zasady metody socjologicznej", Warszawa 1968 r. I 24. E. Fromm, "The Revolution of Hope", wyd. cyt., r. II 25. E. Bloch, "Das Prinzip Hoffnung", Berlin 1955, t. I rozdz.1 i 2. 26. Określenie L. Kołakowskiego z "Główne nurty marksizmu". 27. Stanowisko takie wśród współczesnych filozofów zajmuje m.in. R. Otto, M. Eliade, M. Scheler, G. Van der Leeuw, L. Kołakowski. Zwięzłą charakterystykę takiej filozofii religii zawiera L. Kołakowski "Religia jako paraliż czasu" w: M. Eliade, "Traktat o historii religii", Warszawa 1966. Zobacz ponadto r. I tej książki, a także Z. Chlewiński, "Wprowadzenie do historii religii" w: "Psychologia religii", Lublin 1982. 28. Znakomite określenie D. Bella z "Powrót sacrum?", Znak 1983/9 (oryginał: D. Bell "Sociological Journays: Essays 1960-1980", Heinemann London 1980. 29. Tak więc Fromm w Starym Testamencie wyróżnia wątki "autorytarne" i "humanistyczne". Surowy, wymagający Bóg Starego Testamentu reprezentuje zgoła inną religię niż prorocy Amos czy Izajasz. Interpretacje Fromma i w tym miejscu odbiegają od stereotypowych przeciwstawień Starego Testamentu wyrażającemu rzekomo w całości etykę talionu ("oko za oko, ząb za ząb") Nowemu Testamentowi ("miłuj nieprzyjacioły swoje"). Vide E. Fromm, "Halacha", Więź 1984/4 i "Mieć czy być", cyt. wyd. rozdz. 7. 30. E. Fromm, "Psychoanaliza a religia", cyt. wyd., s. 179-180, oraz "Mieć czy być", cyt. wyd., rozdz. 9. 31. E. Fromm, "The Revolution of Hope", cyt. wyd., rozdz. V 5. 32. To węższe rozumienie religii, które stanowi synonim religii humanistycznej, pozwala Frommowi mówić o religijnym etosie współczesnej cywilizacji. 33. Pod tym względem religia humanistyczna przypomina etykę czci dla życia w ujęciu A. Schweitzera. Pisze o tym I. Lazari-Pawłowska w "Schweitzer", Warszawa 1976. 34. O pojęciu teorii krytycznej pisali m.in. L. Kołakowski, "Główne nurty marksizmu", t. III, rozdz. 6 i 7. Z. Krasnodębski, "Posłowie" i S. Rainko. we wstępie do J. Habermas "Teoria i praktyka. Wybór pism". Warszawa 1983. 35. M. Horkheimer, “Teoria tradycyjna a teoria krytyczna" i "Uzupełnienie". "Colloquia Communia" 1983, 2 7. (Pierwodruk: "Zeitschrif fur Sozialforschung",1937/2 i 3.) 36. J. Habermas, "Między filozofią a nauką: marksizm jako krytyka". w: “Teoria i praktyka". Warszawa 1983; J. Habermas. “Idea teorii poznania jako teorii społeczeństwa" w: "Drogi współczesnej filozofii", Warszawa 1978. 37. Pomijam korekty, które dokonał J. Habermas w swym systemie w początkach lat osiemdziesiątych, począwszy od opublikowania "Teorii działania komunikacyjnego" (1981). 38. J. Habermas, “Niektóre trudności próby związania teorii z praktyką” 1971, w: "Teoria i praktyka", Warszawa 1983. 39. E. Fromm “Buddyzm Zen i psychoanaliza" w: "Szkice ... “, wyd. cyt. 40. Zob. np. "Einige post-marxische und post-freudische Gedanken uber Religion und Religiositat", w: E. Fromm "Religion", Stuttgart 1980. 41. E. Fromm, "Die Aktualitat der prophetischen Schriften, w: E. Fromm, "Religion, Stuttgart 1980. 42. E. Fromm, "Mieć czy być", wyd. cyt.; E. Fromm, "The Revolution ...", rozdz. , 5. 43. L. Kołakowski, “Jeśli Boga nie ma", Kraków 1988, s. 5-14 44. E. Fromm, “Religion” wyd. cyt., s.ll-68 45. Z. Freud, “Marzenia senne" w: "Psychopatologia życia codziennego” Warszawa 1987 46. Z. Freud, "Leonardo da Vinci wspomnienia z dzieciństwa" w: Z. Freud "Poza zasadą przyjemności". Warszawa 1976 47. W. James, "Doświadczenia religijne", Warszawa 1958. Niezmiernie interesujące pod tym względem również A. Masłowa "Religiosus, Values and peak - expeciences", New York 1964 i G. W. Allporta "The Individuals and his Religion", New York 1950. 48 E. Fromm, “Psychoanaliza a buddyzm Dzen”, w: E. Fromm "Szkice ...”, cyt. wyd., s.216-217. 49. Podkreślali to W. Stróżewski, "Erich Fromm: perspektywy i redukcje" Znak 1967/5; J. Tischner, Prowokacje E. Fromma, “Tygodnik Powszechny",1967l2 50. L. Feuerbach, "O istocie chrześcijaństwa" (1841), Warszawa 1959, m.in. rozdz. I i część II 51. P. Karpowicz, "Erich Fromm i religie Wschodu", Colloquia Communia 1990/1-6 DOGMAT CHRYSTUSA Metodologia i nauka problemu Jednym z najistotniejszych osiągnięć psychoanalizy jest zniesienie fałszywej dystynkcji pomiędzy psychologią społeczną i psychologią indywidualną. Freud podkreślał, że nie ma żadnej indywidualnej psychologii człowieka izolowanego, ponieważ człowiek izolowany nie istnieje