Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.

 

Zmiany ekip rządzących nie stwarzały zagrożenia, gdyż mimo często dość istotnie różniących się haseł rozmaitych ugrupowań politycznych stały one na gruncie utrzymania dotychczasowego ustroju społeczno-gospodarczego. Innymi słowy tylko państwa bogate, które mogły zapewnić większości swych obywateli poprawę stopy życiowej, mogły wprowadzić system demokracji parlamentarnej. Inne - w których poziom życiowy był niski i nie wykazywał wzrostu - nie mogły iść w tym kierunku, gdyż istniały uzasadnione obawy, że ludność uprawniona do wyrażania swej woli w wyborach parlamentarnych wystąpiłaby nie tylko za zmianą rządzącej ekipy, ale również za zmianą ustroju społeczno-gospodarczego. Na to rzecznicy rodzącego się ustroju kapitalistycznego nie chcieli i nie mogli sobie pozwolić. Dlatego też system parlamentarny rozszerzał się tylko na te kraje, w których dawał się zaobserwować wzrost stopy życiowej. Ludność oceniała Gospodarcze problemy II Rzeczypospolitej a rozwój społeczny i polityczny 85 bowiem w swej masie polityków, ich partie i hasła poprzez pryzmat "talerza". W wypadku stagnacji gospodarczej czy wyraźnego psucia się koniunktury - jeżeli miały one charakter bardziej długotrwały - wyborcy w krajach demokracji parlamentarnej zaczynali dążyć nie tylko do zmiany rządzącej partii na inną, ale często i do bardziej zasadniczych'zmian ustrojowych. W tym też momencie z reguły następowało odchodzenie od demokracji na rzecz różnych form dyktatury. Przecież nie było przypadkiem, że faszyzm zatriumfował w XX w. przede wszystkim w państwach dotkniętych perturbacjami gospodarczymi. Mussolini zdobył władzę, gdyż po I wojnie światowej Włochy przeżywały ogromne trudności gospodarcze. Ludność chciała zmiany i dlatego poparła Duce. Hitler zawdzięczał zwycięstwo wyborcze kryzysowi, który w latach 1930-1933 spowodował w Niemczech wielkie bezrobocie, ruinę wielu producentów drobnotowarowych i kryzys zaufania do partii reprezentujących koncepcje parlamentarne. Ludzie chcieli zmiany ustroju, a tę oferowali i komuniści, i faszyści. Większość społeczeństwa niemieckiego wybrała w tym okresie faszyzm. Głównym motorem zwycięstwa Hitlera było zapewnienie szybkiej poprawy położenia materialnego. Narastanie różnego typu rządów parafaszystowskich, totalitarnych czy autorytatywnych (nie wchodzę tu w różnicowanie tych pojęć, bo wszystkie były bardzo sobie bliskie) w Europie środko-.wo-wschodniej w okresie między I a II wojną światową też miało źródło w trudnej sytuacji gospodarczej większości państw leżących w tym rejonie. Większość z nich po odzyskaniu niepodległości startowała jako kraje demokracji parlamentarnej, głoszące zasady demokratyczne, a wraz z narastaniem trudności gospodarczych lub w związku z niemożliwością zaspokojenia żądań materialnych głównych grup społecznych zaczynała odchodzić od demokracji. Zasadnicze znaczenie w tych przemianach miał i tu wielki kryzys gospodarczy początku lat trzydziestych. Przykładów takich można by z historii powszechnej przytoczyć i więcej. Nie o to tu jednak chodzi. Chciałem bowiem tylko pokazać istnienie ścisłego związku między zmianami w sytuacji gospodarczej kraju, które wpływają na położenie ludności, a ewolucją form władzy politycznej. Zmiany form władzy politycznej zdeterminowane 86 Zbigniew Landau są przez stan i tendencje ewolucji gospodarki. Przy tym poprawa położenia materialnego sprzyja liberalizacji form władzy (nawet w warunkach różnego typu dyktatur), a pogarszanie się powoduje ograniczanie swobód obywatelskich, ścieśnianie prawa do nieskrępowanej działalności politycznej i społecznej. I znów chciałbym zastrzec się, że nie jestem zwolennikiem mechanicznego wiązania poziomu swobód demokratycznych z poziomem życia gospodarczego. Istnieją bowiem nawet w państwach dyktatorskich pewne sfery nadbudowy, które mogą względnie swobodnie rozwijać się nawet w warunkach pogarszania się sytuacji gospodarczej. Dotyczy to np. literatury, nauki, sztuki; na ogół nie dotyczy swobody życia politycznego. Umożliwiając bowiem pewną autonomię niektórych działów życia społecznego czy kulturalnego - państwo dyktatorskie stara się pozyskać niektóre grupy ludności. Trzeba więc przyjąć, że nie istnieją warunki do budowy liberalnego systemu politycznego lub nawet liberalizacji rządów dyktatorskich, totalitarnych czy autorytatywnych w warunkach spadku stopy życiowej ludności czy jej stagnacji. Trzeba się wówczas raczej liczyć z dążeniem do zaostrzenia kursu w polityce wewnętrznej. Nie musi to jednak dotyczyć wszystkich, czy jednakowo wszystkich, działów życia politycznego i społeczno-kulturalnego. Po tych uwagach wstępnych pora już przejść do zbadania związków istniejących w okresie Drugiej Rzeczypospolitej między ewolucją życia gospodarczego a ewolucją polityki wewnętrznej. Każdy czytelnik wie, że Polska w okresie 1918-1939 przechodziła istotną ewolucję form rządów i że w kraju dokonywały się również istotne zmiany w przebiegu koniunktury gospodarczej. Z reguły jednak w literaturze naukowej i popularnonaukowej, nie mówiąc już o podręcznikach szkolnych, zmiany polityczne rozpatrywane są w oderwaniu od zmian gospodarczych. W różnych publikacjach autorzy na ogół odrębnie przedstawiają przekształcanie formy rządów, a odrębnie zmiany w warunkach gospodarczych. Te ostatnie prawie zawsze stanowią tylko mniej lub bardziej rozbudowane tło, które potem nie jest już wykorzystywane do jakichkolwiek analiz dotyczących spraw politycznych