Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Planowa i systematyczna działalność w tym zakresie prowadzi do rozbudzenia zainteresowań książką historyczną. W tych działaniach nauczyciel powinien oczekiwać na wsparcie ze strony dydaktyków historii. Jak dotąd, nie jest to pomoc znacząca, zwłaszcza w zakresie prowadzonych systematycznie badań empirycznych. Dlatego obok cytowanych już przykładów wycinkowych badań nadal podstawą wiedzy na temat sposobów wykorzystywania literatury popularnonaukowej (obok uwag na ten temat w kompendiach metodycznych) jest praca Jerzego Maternickiego9. Po tej konstatacji przejdźmy do zasygnalizowania niektórych możliwości stosowania literatury popularnonaukowej w edukacji historycznej. Na podstawie literatury przedmiotu wyróżniamy trzy zasadnicze formy lektury opracowań popularnonaukowych: a) lektura stosowana w czasie lekcji; 5 A. Pietrucha, Problem czytelnictwa a nauczanie historii, „Wiadomości Historyczne" 1974, nr 5, s. 241. 6 E. Maliński, Znajomość środków dydaktycznych przez mlodzież licealną, „Wiadomości Historyczne" 1980, nr 3, s. 141. 7 E. Maliński, Samokształcenie, s. 125. 8 A. Zielecki, Środki dydaktyczne, s. 130. 9 J. Maternicki, Literatura popularnonaukowa w nauczaniu historii, wydanie II, poprawione i poszerzone, Warszawa 1976. 367 b) lektura opracowywana w ramach pracy domowej; c) lektura indywidualna, której celem jest pogłębienie i poszerzenie wiedzy uczniów oraz .rozwijanie zainteresowań przedmiotem10. Wymienione formy lektury uzupełniają się wzajemnie. Lektura prowadzona pod kierunkiem nauczyciela w czasie lekcji wyposaża uczniów w te umiejętności, które są niezbędne przy lekturze samodzielnej. Natomiast lektura samodzielna poszerza wiedzę młodzieży, ułatwiając uczenie się historii także podczas pracy lekcyjnej.. W działaniach przygotowujących uczniów do korzystania z literatury popularnonaukowej podstawą będą umiejętności nabyte w czasie posługiwania się podręcznikiem. Zgodnie z zasadą stopniowania trudności punktem wyjściowym powinny być informacje dotyczące różnych rodzajów pisarstwa historycznego (literatura piękna, publicystyka, literatura popularnonaukowa i naukowa) połączone z ich krótką charakterystyką. Ź doświadczeń nauczycieli przygotowujących młodzież do racjonalnego korzystania z lektury wynika, że korzystnym przygotowaniem do pracy z książką popularnonaukową jest lektura artykułów publikowanych w magazynie historycznym „Mówią Wieki". Korzystanie z prac popularnonaukowych powinno być poprzedzone wdrażaniem do umiejętności wyszukiwania we wskazanym fragmencie lektury informacji zgodnie ze sformułowanym przez nauczyciela pytaniem - zadaniem - problemem. Selekcja informacji w tekście obszerniejszym niż podręcznik lub artykuł sprawia uczniom liczne trudności11. Ich przezwyciężenie wymaga wielu ćwiczeń. Na przykład: - przygotowanie krótkich wypowiedzi na podstawie wskazanych fragmentów lektury; - pisemne opracowywanie odpowiedzi na sformułowane przez nauczyciela problemy; - przygotowywanie streszczeń, wyciągów lub sprawozdań; - opracowywanie planów prostych lub rozwiniętych; - porównywanie informacji zaczerpniętych z opracowania popularnonaukowego z innymi źródłami wiedzy; - dobieranie lektury do określonej problematyki. Nie są to jedyne możliwości. Uczniowie po wcześniejszym instruktażu mogą na podstawie wskazanej lektury przygotowywać referaty12. Te wartościowe ćwiczenia szczególnie popularne w szkołach średnich nie zawsze są organizowane w sposób racjonalny. Dlatego przypomnijmy, że referat w zasadzie nie powinien zastępować wykładu lub opowiadania nauczyciela. Czytany monotonnie przez ucznia obszerny tekst szybko wywołuje znużenie. Nadmiar informacji, przy braku właściwgo rozłożenia akcentów, stwarza w sumie dawkę wiedzy przekraczającą możliwości poznawcze odbiorców. Ze względu na brak czasu informacje te nie są nader często utrwalone w postaci krótkiego choćby zapisu, a lekcja przebiega najczęściej przy biernej postawie młodzieży. Referat ucznia może i powinien być jednym ze źródeł informacji w czasie zajęć lekcyjnych, ale czas jego wygłaszania (a nie odczytywania) musi być ograniczony. Wdrażanie uczniów do lektury opracowań o charakterze popularnonaukowym powinno być oparte na zróżnicowanych metodach pracy, a przy tym uwzględniać indywidualne zainteresowania młodzieży. Wydaje się, że ten postulat można realizować między innymi przez metodę specjalizacji problemowej. Polega ona na tym, że zespoły lub poszczególni uczniowie opracowują konkretne wątki rozwojowe na podstawie literatury popularnonaukowej13.. Uczniowie nie tylko swobodnie wybierają interesującą ich problematykę, ale samodzielnie przygotowują wyciągi, streszczenia jako materiał informacyjny będący podstawą wymiany poglądów w czasie omawiania na lekcji zagadnień związanych z wybraną specjalizacją. Jest to jeden z przykładów realizowania w praktyce zasady samodzielności. 0 Ibidem, s. 53. 11 Por. Z. Matulka, Selekcja i synteza informacji w procesie samokształcenia, Warszawa 1979, s