Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Talentom literackim zawdzięczał swą karierę Abu'l Fazl i nie był to wypadek wyjątkowy. 417 Istotną cechą tego systemu była zależność każdego mansabdara bezpośrednio od władcy. Tysiecznik nie podlegał więc pieciotysieczni- kowi i nie był z rangi swego wyższego sawar zwierzchnikiem dzie- siętnika. Każdy samodzielnie wystawiał swój kontyngent i miał swoich dowódców, którzy nie musieli być mansabdarami. Jeśli zaś byli, to wystawiali swój oddział niezależnie. Sumy wypłacane z rangi zat służyły utrzymaniu siebie i rodziny, z 'sawar wystawiano oddział wojskowy. Płace zat nie były ustalone stosownie do rangi zat, nie rosły proporcjonalnie do niej i nie różniły się między sobą. Płace sawar natomiast ustalano dla wszystkich według tego samego współ- czynnikar Ostateczna suma kształtowała się pod wpływem bardzo zawiłych manipulacji. Najogólniej rzecz ujmując, od czasów Akbara do Aurangzeba płace sawar uległy zmniejszeniu. Nie wpływało to jednak na położenie mansabdarów, a jedynie powodowało redukcję wystawianych kontyngentów wojskowych. Arystokracja mogolska otrzymywała zapłaty od państwa w pie- niądzach albo w postaci dżagiru. Pensja w gotówce (naka) była rzadkością, przeważał dżagir uzupełniany odpowiednią dotacją. System wynagradzania urzędników dżagirami nie sprzyjał scentralizo- wanej polityce. Stąd Akbar po 1574 r. usiłował go zlikwidować. Ca- łość ziem miała przejść w ręce państwa (chalisd), a urzędnicy pobierać pensje w gotówce. Było to związane z reformą systemu podatkowego. Próba ta nie powiodła się na skutek oporu możnych, po 1582 r. za- częto ponownie nadawać dżagiry. W XVII w. liczba mansabdarów znacznie wzrosła. Dla zaspokojenia zapotrzebowania na ziemie roz- poczęto wojny, które jeszcze bardziej zwiększyły ich liczbę. SYSTEM PODATKOWY System podatkowy miał sekcję centralną i prowincjonalną. Do- chody lokalne, drobne cła i opłaty od produkcji lub spożycia, handlu i rzemiosła pozostawały w gestii urzędników prowincjonal- nych. Źródłem dochodów centralnych były: podatek gruntowy, cła, mennica, spadki, grzywny, prezenty (peśka). monopole i pogłówne. Akbar odziedziczył machinę podatkową po sułtanach dynastii Sur zdezorganizowaną przez walki wewnętrzne. Kiepski stan finansów był obok zamierzeń centralizacyjnych powodem próby reform. Pierwsze kroki poczyniono w latach 1570 — 1571 pod kierunkiem Muzaffara Chana Turbatiego i radży Todara Mała. Przeprowadzili oni rewizję oceny dochodów z ziemi w oparciu o dane zebrane przez lokal- nych urzędników podatkowych (kanungów). Po podboju Gudżaratu Todar Mai zreformował system wyceny, biorąc pod uwagę po- wierzchnię uprawną i jakość gleb. 418 W latach 1575 — 1576 po przejęciu przez państwo wszystkich ziem dżagirdarów podzielono kraj na 182 okręgi rolnicze. Zasada podziału była prosta, każdy okręg miał przynosić 1 kror damów podatku gruntowego. Na czele okręgu stał poborca (krori), który nie był wojskowym i w związku z tym mógł skupić się na sprawach gospodarczych. Spodziewano się między innymi wzrostu dochodów i podniesienia poziomu upraw. Planowano, że w ciągu trzech 'lat nastąpi znaczne zwiększenie areału uprawianych gruntów. Krori dawał do skarbu znaczną sumę na zadatek podatku. W rezultacie w ciągu trzech lat urzędowania myślał głównie o wydobyciu wyło- żonej sumy i uzyskaniu nadwyżki, którą by można zagarnąć. Nie zważając na oficjalny wymiar podatku kroriowie dążyli do wydo- bycia z rolników maksimum. Doszło do wielkich nadużyć, które przekreśliły sens reformy. Śledztwo wszczęte przez Todara Mała i surowe kary nie odwróciły już powstałych szkód. W ciągu trzech próbnych lat funkcjonowania reformy nie wszystkie ziemie zostały odebrane, wielu dżagirdarów uzyskało od władcy immunitet, wyłą- czający ich ziemie spod władzy kroriego. Mimo to w grupie moż- nych nastąpiło wielkie poruszenie i dawano publiczny wyraz nieza- dowoleniu. W 1582 r. Todar Mai został mianowany diwan i-asrafem i re- forma systemu podatkowego ruszyła znowu naprzód. Dokonywano corocznego oszacowania plonów, biorąc pod uwagę zmieniające się ceny. Todar Mai systematyzując pobór rozdzielił pomiar gruntu, klasyfikację ziemi i określanie wymiaru podatku. Wprowadzono ujednoliconą miarę powierzchni i cztery typy ziemi zależnie od po- ziomu uprawy. W każdym typie były z kolei trzy klasy urodzaj- ności gleby. Podatek uiszczano w gotówce lub w naturze. W syste- mie tym rolnik sam odpowiadał za płacenie podatku. Dawny system utrzymano tylko w Sindzie i w Kaszmirze. Dla zbioru podatków wprowadzono podział sub na okręgi — sarkary. Każdy okrąg zawierał pewną liczbę pargan, czyli zespołów wiosek. W wiosce istniał zestaw urzędników: mukaddam, czyli na- czelnik, patwari — mierniczy, który był sługą wspólnoty wiejskiej, a nie państwa, karkun — przygotowujący coroczne zestawienie plo- nów, i kanungo — rejestrujący opłaty. Cały ten dość skomplikowany proceder miał doprowadzić do dwu rezultatów. Władcy chodziło 0 zapewnienie sobie większej kontroli nad wpływami podatkowymi 1 o zabezpieczenie rolników przed nadużyciami. Tego oczywiście nie można było wyeliminować, abwaby, czyli nieprawne obciążenia rol- ników, zdarzały się nadal, czego dowodzą chociażby powtarzające się zakazy władcy. Tak miały się sprawy na ziemiach chalisa, w dżagirach urządzano to stosownie do rozmiarów. Wielcy dżagir- 419 darowie utrzymywali aparat podatkowy prawie identyczny jak na zie- miach chalisa. Drobni mansabdarzy nie będąc w stanie ponosić takiego obciążenia znajdowali wyjście w oddzierżawianiu prawa do zbioru podatków. Łatwo się domyślić, że było to kieską dla rol- ników. Mimo nieprzychylnej postawy dworu praktyka ta nie została zakazana