Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
Fortyfikacje te kontynuują zasady systemu kleszczowego. Do dziś można je oglądać w postaci monumentalnego frontu od strony Wisły, na kształt gwieździście rozbudowanych „seilantów" na przemian narożników i zatok nowoczesnej fortyfikacji. Od północnego wschodu opatrzone nie zachowanym już silnym bastionem oraz od południa płaskim barbakanem — zamykają obwód obronny wkoło zamku. Realizacja ta kończy cały wielki rozdział przedrozbiorowy w dziejach krakowskiej twierdzy. Świetny okres rozkwitu w średniowieczu, niemal równy mu, choć tylko epizod, renesansu, później już raczej myśli niż realizacje, nie- 29. Projekt nowych fortyfikacji bastionowych Krakowa z lat konfederacji barskiej wykonany przez „kawalera" Choisy, francuskiego oficera, zgodnie z manierą Pagana (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie. Sygn. III 9571). 62 mniej związane z wybitnymi postaciami naszej sztuki obronnej — stanowią o tym, iż Kraków przeszedł do historii również jako twierdza. Twierdza i arsenał, zawsze zaliczane, choć nie zawsze z pokryciem, do pierwszych fortec Rzeczypospolitej, pozostają w historii polskiej fortyfikacji jako jedne z nielicznych, a ukazują przewijanie się wszystkich systemów obronnych. Co więcej, jako miasto, które zachowało obraz fortyfikacji w postaci zabytkowych basizrt, foastei, bastionów i kleszczy, urastają daiś do żywego muzeum. — skansenu naszej architektury obronnej. -r III. OBÓZ WAROWNY Twierdze są użyteczne tak dla wojny zaczepnej, jak odpornej. Nie mogą wprawdzie same przez się wstrzymać wojska najezdniczego, ale są dzielnym środkiem spóźnienia, osłabienia i niepokojenia zwycięskiego przeciwnika. Napoleon Bonaparte Ulica z pozoru jak wiele innych w XIX-wieczne j zabudowie Krakowa. Może bardziej zielona przez ocieniającą kasztanową aleję i sady widoczne za murem z jednej strony. A jednak ulica Montelupich wywodzi się wprost z for-tecznej przeszłości miasta. Stanowi ślad w jego kanwie pierwszej zrealizowanej koncepcji stworzenia wielkiej nowożytnej twierdzy w postaci warownego obozu. Co więcej, warownego obozu założonego przez wybitną postać naszej historii — naczelnika i inżyniera w jednej osobie, Tadeusza Kościuszkę. Jemu to bowiem przypadło w udziale założenie zrębów nowożytnej twierdzy, o kitórej myślano przez 200 bez mała lat, opartej już nie na średniowiecznym, ciasnym obwodzie, lecz zataczanej szeroko wokół miast satelitów i przedmieść. Kościuszfco, sławny u nas niemal wyłącznie jafco naczelnik Insurekcji, w Ameryce zyskał sławę wybitnego inżyniera wojskowego, dystansując swych francuskich kolegów oryginalnymi obwarowaniami West Point, Ninety Six czy Saratogi1. Właśnie tu, w Krakowie, pierwszym ośrodku narodowego powstania, zatoczył wały warownego obozu, które z czasem uzupełniane stały się okopami miasta, by z kolei zamienić się w rdzeń kolejnego obozu warownego i twierdzy. U podstaw bowiem XIX-wiecznej twierdzy krakowskiej tkwi właśnie obóz warowny Kościuszki. Czasy, gdy działał Kościuszko jako inżynier wojskowy, to okres wielkich przemian w sztuce obronnej. Niezrównany dotąd system bastionowy mimo odnowy, jaką przyniosły mu „maniery" Yaubana, zachwiał się w swych niewzruszonych z pozoru zasadach wobec przewagi rozwiniętego w XVIII w. systemu 64 kleszczowego i kształtowania się jednocześnie poligonalnego 2. :'.-\\ / ropowy FRONT \ AST>OM KURTYNA \ KRYTA DROCZĄ, \l/ PRZEDSTOK 30. Różnorodność form dzieł obronnych XVII i XVIII wieku wynika z dwóch niemal równolegle stosowanych systemów: bastionowego (A) l kleszczowego (B), z calym szeregiem z biegiem czasu coraz bardziej komplikujących się szkól l manier. DO nich właśnie należały: Aa — szkolą staroholenderska (l pół. XVII w., Frajtag); Ab — trzy „maniery" Vauł>ana (XVIIIXVIII w., „maniera trzecia": l. baszty bastionowe, 2. kurtyny, 3. bastiony oddzielone, 4. nożyce, s. rawelln ze słonlczołem, 6. przedstok z krytą drogą); Ba — szkoła zwana staropruską (XVIII w., Wall-rawe); Bb — maniera Montalemberta (2 pot. XVIII w., l. baszty, 2. bramy, 3. narożniki, 4. slo-nlczola, S. przeclwstraze, 6. rawellny, 7. przedstok), oprać. J. Bogdanowskl. 5 Warownie l zieleń... 65 System bastionowy, niepodzielnie panujący od XVI stulecia, po okresie wspaniałego rozwoju zwłaszcza w ramach szkoły staroholenderskiej (XVI/ XVII w.), w której zasłynął na świecie jako główny teoretyk torunianin Adam Frajtag, już w połowie XVII wieku wykazał swe niedostatki. Toteż zmodernizował go najpierw Coehoorn, tworząc tak zwaną szkołę nowoholenderską, a wkrótce po nim sławny francuski marszałek Vauban swymi „trzema manierami". Jak pisano w naszym już wieku, spośród trzech kolejnych przełomów w fortyfikacji nowożytnej: intelektualnego, moralnego i techinicznego, tego pierwszego dokonał właśnie Vauban3. Jednak już połowa XVIII wieku przynosi nowe kontrpropozycje