Ostatecznie dla należycie zorganizowanego umysłu śmierć to tylko początek nowej wielkiej przygody.
ROZDZIAŁ XXIII SPOŁECZEŃSTWO FEUDALNE WE FRANCJI W XI-XIII W. W raz z powstaniem i rozwojem miast, które już w X w. zaczęły odgrywać rolę ośrodków rzemiosła i handlu, a od końca XI w. wszczęły walkę ze swoimi seniorami, Francja, tak samo jak inne kraje Europy Zachodniej, weszła w nowy okres dziejów — okres rozwiniętego feudalizmu. ROLNICTWO W XI—XIII W. ROZWÓJ MIAST W drugiej połowie XI i w XII w. zaszły widoczne zmiany w rolnictwie, wzrosły plony zbóż. W przekazach pisemnych znajdujemy wzmianki o najrozmaitszych zbożach i roślinach oleistych uprawianych wówczas we Francji (pszenica, żyto, owies, jęczmień, proso, konopie, len i in.). W XI—XII w. dominował w rolnictwie system trójpolowy. Pola orano lekkim pługiem bez koła, zaprzężonym w parę wołów i używanym na gruntach kamienistych, oraz ciężkim pługiem na kołach, zaprzężonym w dwie lub trzy pary wołów i uży- wanym do uprawy twardej i ciężkiej ziemi oraz do zaorywania ugorów. Pługi miały żelazne ostrza do rozcinania gleby i szerokie lemiesze, które nie tylko podejmowały, ale też przewracały zoraną ziemię. Pługi takie były we Francji od dawna w użyciu, ale od XI—XII w. zaczęto narzędzia rolnicze stosować bardziej racjonalnie. Zaorywano teraz często glebę nie dwa, ale trzy lub cztery razy do roku. Pola pod zasiew zbóż jarych orano, tak samo jak dawniej, jeden raz, a pod oziminę — często trzykrotnie. W ten sposób spulchniano lepiej glebę, dokładniej niszczono chwasty, co wpływało na wzrost plonów. W poprzednim okresie osiągano najwyżej dwukrotne plony zbóż. W XI—XII w. zbierano już czterokrotne, a nawet sześciokrotne plony pszenicy i żyta. Znacznie rozwinęły się w tym czasie także inne dziedziny rolnictwa, jak ogrodnictwo, sadownictwo, tj. hodowla jabłoni, grusz, wiśni, drzew migdałowych i śliw, i uprawa winorośli, szczególnie we Francji południowej i po- łudniowo-wschodniej. Równolegle z pewną intensyfikacją rolnictwa zwiększała się dzięki karczo- waniu i wypalaniu lasów ogólna powierzchnia ziemi ornej. Coraz większego znaczenia nabierała hodowla zwierząt domowych, zwłaszcza bydła, nieodzownie potrzebnego do uprawy ziemi pługiem; nawozem organicznym już wówczas regularnie użyźniano pola. 392 Stały, choć bardzo powolny wzrost sił wytwórczych, wyrażający się w ulepszeniu techniki rolniczej i podniesieniu wydajności pracy chłopa, doprowadził we Francji w określonym stadium rozwoju do oddzielenia się rzemiosła od rolnictwa. Pod koniec XI i w XII w. za- znaczył się we Francji szybki rozwój miast. Okres rozkwitu przeżywały zwłaszcza muista we Francji południowej, o czym świadczył stan rzemiosła i handlu nie tylko w takich wielkich, jak na owe czasy, ośrodkach handlowo-rzemieślniczych, jak Montpellier i Narbonne, Marsylia i Bordeaux, ale również w innych miastach południowej Francji, np. Tuluza, Arles, Tarascon, Albi, Saint-Gilles. Chłopi uprawiający grunt szpadlem i motyką Miniatura z rękopisu francuskiego z XII w. Datujące się od końca XI w. szerokie kontakty handlowe ze Wschodem, będące bezpośrednim rezultatem wypraw krzyżowych, a także z miastami'włoskimi, przede wszystkim z Pizą i Genuą, i zdobycie szeregu punktów umocnionych na te- rytorium państw krzyżowców, pozwoliło mias- tom południowofrancuskim osiągnąć dodatko- we korzyści z handlu tranzytowego między Wschodem a Francją północną. W handlu suknem ze Wschodem główną rolę jako port przeładunkowy odgrywała Marsylia. Z Cha- lons nad Marną przywożono do Marsylii sukno białe i brązowe, z Saint-Quentin, Arras, Rouen, Lilie i Chartres — sukno ciemne. Lniane płótno wywoziła Szampania, przeważnie Reims, weł- niane filcowe nakrycia głowy — Provins. Przez Francję południową wywożono na Wschód me- tale (ołów, cynę, rtęć), nieraz skóry wypra- wione oraz artykuły żywnościowe. W przywozie do Francji południowej pierwsze miejsce zaj- mowały korzenie wschodnie, następne — substancje barwiące, cukier, bawełna i najrozmaitsze przedmioty zbytku. Miasta we Francji południowej wzrastały dzięki szeroko rozwiniętej produkcji rzemieślni- czej, stanowiącej tu, jak i wszędzie w średniowieczu, podstawę miejskiego życia. Marsylia słynęła z produkcji tkanin bawełnianych, budownictwa okrętowego, farbiarstwa i garbarstwa. W Ta- rascon, Saint-Pons i Narbonne wyrabiano sukna ciemne. Wyrobem sukna trudnili się również mieszkańcy Cahors, Albi i Figeac. Tkacze i tkaczki stanowili trzon ludności rzemieślniczej tych miast, jak również Tuluzy. Montpellier zyskało w XII w. sławę dzięki produkcji sukna farbo- wanego. Specjalnością tkaczy i farbiarzy tego miasta był wyrób jasnoczerwonego sukna, które wywożono głównie na Wschód. Obok sukiennictwa w Montpellier i w innych miastach południo- wej Francji ludność trudniła się garbarstwem, wyrobem przedmiotów srebrtrych i emaliowanych oraz naczyń cynowych. Francja północna pod względem rozwoju ekonomicznego pozostawała w tyle za południową, niemniej jednak i tu w XII w